ಫಣಿರಾಜಶಯನ ರುಕ್ಮಿಣೀ ankita jagannatha vittala ತತ್ತ್ವಸುವ್ವಾಲಿ PHANIRAJASHAYANA RUKMINI TATWA SUVVALI

Audio by Mrs. Nandini Sripad

ಶ್ರೀ ಜಗನ್ನಾಥದಾಸಾರ್ಯ ವಿರಚಿತ  ತತ್ತ್ವಸುವ್ವಾಲಿ 

 ಶ್ರೀ ರುಕ್ಮಿಣೀ ವಿಲಾಸ 

ಫಣಿರಾಜಶಯನ ರುಕ್ಮಿಣಿದೇವಿಯೊಡಗೂಡಿ
ಮಣಿಮಂಚದ ಮೇಲೆ ಕುಳಿತಿರ್ದು । ಕುಳಿತಿರ್ದು ಸತಿಯೊಡನೆ
ಅಣಕವಾಡಿದನು ಇನಿತಿಂದು ॥ 1 ॥ ॥ 118 ॥

ಹೇ ರಾಜಕನ್ನಿಕೆ ! ಭೂರಮಣ ನಾನಲ್ಲ
ವಾರಿಧಿಯೊಳಗಿದ್ದು ಬದುಕುವ । ಬದುಕುವಗೆ ಮರುಳಾದೆ
ನಾರದನ ನುಡಿಗೆ ನಳಿನಾಕ್ಷಿ ॥ 2 ॥ ॥ 119 ॥

ಶಿಶುಪಾಲ ಮೊದಲಾದ ವಸುಧೆಪಾಲರ ಬಿಟ್ಟು
ಪಶುಪಾಲಗೊಲಿದೆ ಸುಕುಮಾರಿ । ಸುಕುಮಾರಿ ಎನಲು ಪರ -
ವಶಳಾದಳಾಗ ಮಹಾಲಕ್ಷ್ಮಿ ॥ 3 ॥ ॥ 120 ॥

ಈ ಮಾತ ಕೇಳಿ ಕೈ ಚಾಮರವನೀಡಾಡಿ
ಭೂಮಿಗೊರಗಿದಳು ಭುಗಿಲೆಂದು । ಭುಗಿಲೆಂದು ಮಲಗಿದಾ
ಕಾಮಿನಿಯ ಕಂಡ ಕಮಲಾಕ್ಷ ॥ 4 ॥ ॥ 121 ॥

ಕಂಗೆಟ್ಟಳೆಂದು ತನ್ನಂಗನೆಯ ಬಿಗಿದಪ್ಪಿ
ಮುಂಗುರುಳ ತಿದ್ದಿ ಮುದ್ದಿಸಿ । ಮುದ್ದಿಸಿ ಮಾತಾಡ್ದ
ಕಂಗಳಶ್ರುಗಳ ಒರಸುತ್ತ ॥ 5 ॥ ॥ 122 ॥

ಸಲಿಗೆ ಮಾತುಗಳ ಬಗೆ ತಿಳಿಯದಲೆ ಹೀಗೆ ಚಂ -
ಚಲವನೈದುವರೇ ಚಪಲಾಕ್ಷಿ । ಚಪಲಾಕ್ಷಿ ಏಳೆಂದು
ಲಲನೆಯಳ ನಗಿಸಿ ನಗುತಿರ್ದ ॥ 6 ॥ ॥ 123 ॥

ಶ್ರೀದೇವಿ ನಿನ್ನೊಳು ವಿನೋದವನೆ ಮಾಡಲು ವಿ -
ಷಾದ ಪಡಲ್ಯಾಕೆ ಅನುದಿನ । ಅನುದಿನದಿ ಸ್ಮರಿಸುವರ
ಕಾದುಕೊಂಡಿಹೆನೆ ಬಳಿಯಲ್ಲಿ ॥ 7 ॥ ॥ 124 ॥

ಹಿಗ್ಗಿದಳು ಮನದಿ ಸೌಭಾಗ್ಯಭಾಮಿನಿಯು ಅಪ -
ವರ್ಗದ ನುಡಿಗೆ ಹರುಷದಿ । ಹರುಷದಿಂದಲಿ ಪಾದ -
ಯುಗ್ಮಕೆರಗಿದಳು ಇನಿತೆಂದು ॥ 8 ॥ ॥ 125 ॥

ಜಗದೇಕಮಾತೆ ಕೈ ಮುಗಿದು ಲಜ್ಜೆಯಲಾಗ
ಮುಗುಳುನಗೆ ಸೂಸಿ ಮಾತಾಡಿ । ಮಾತಾಡಿದಳು ಪತಿಯ
ಮೊಗವ ನೋಡುತಲಿ ನಳಿನಾಕ್ಷಿ ॥ 9 ॥ ॥ 126 ॥

ಪರಿಪುರ್ಣಕಾಮ ನೀ ಕರುಣದಿಂದೀಗ ಸ್ವೀ -
ಕರಿಸಿದೆಯೋ ಎನ್ನ ಸತಿಯೆಂದು । ಸತಿಯೆಂದಕಾರಣಾ -
ಕ್ಷರಳೆನಿಸಿಕೊಂಡೆ ಶ್ರುತಿಯಿಂದ ॥ 10 ॥ ॥ 127 ॥

ಭುವನಾಧಿಪತಿ ನೀನು ಅವಿಯೋಗಿ ನಿನಗಾನು
ಅವಿವೇಕಿ ನೃಪರ ಪತಿಯೆಂದು । ಪತಿಯೆಂದು ಬಗೆವೆನೇ
ಸವಿಮಾತಿದಲ್ಲ ಸರ್ವಜ್ಞ ॥ 11 ॥ ॥ 128 ॥

ಭಗವಂತ ನೀನು ದುರ್ಭಗ ದೇಹಗತರವರು
ತ್ರಿಗುಣವರ್ಜಿತವು ತವ ರೂಪ । ತವ ರೂಪ ಗುಣಗಳನು
ಪೊಗಳಲೆನ್ನಳವೆ ಪರಮಾತ್ಮ ॥ 12 ॥ ॥ 129 ॥

ಭಾನು ತನ್ನಯ ಕಿರಣಪಾಣಿಗಳ ದೆಶೆಯಿಂದ
ಪಾನೀಯಜಗಳ ಅರಳಿಸಿ । ಅರಳಿಸಿ ಗಂಧವನಾ -
ಘ್ರಾಣಿಸಿದಂತೆ ಗ್ರಹಿಸಿದಿ ॥ 13 ॥ ॥ 130 ॥

ಬೈದವನ ಕುತ್ತಿಗೆಯ ಕೊಯ್ದು ಅಂಧತಮಸಿ -
ಗೊಯ್ದು ಹಾಕಿದೆಯೊ ಪರಿಪಂಥಿ । ಪರಿಪಂಥಿ ನೃಪರನ್ನು
ಐದುವೆನೆ ನಿನ್ನ ಹೊರತಾಗಿ ॥ 14 ॥ ॥ 131 ॥

ನಿಮ್ಮನುಗ್ರಹದಿಂದ ಬ್ರಹ್ಮರುದ್ರಾದಿಗಳ
ನಿರ್ಮಿಸಿ ಸಲಹಿ ಸಂಹಾರ । ಸಂಹಾರ ಮಾಡುವೆನು
ದುರ್ಮದಾಂಧರನು ಬಗೆವೇನೆ ॥ 15 ॥ ॥ 132 ॥

ಮಂಜುಳೋಕ್ತಿಯ ಕೇಳಿ ಅಂಜಲೇಕೆಂದು ನವ -
ಕಂಜಲೋಚನೆಯ ಬಿಗಿದಪ್ಪಿ । ಬಿಗಿದಪ್ಪಿ ಪೇಳಿದ ಧ -
ನಂಜಯಪ್ರಿಯ ಸಥೆಯಿಂದ ॥ 16 ॥ ॥ 133 ॥

ನಿನಗೆ ಎನ್ನಲ್ಲಿ ಭಕ್ತಿ ಎನಿತಿಹುದು ನಾ ಕಂಡೆ
ಎನಗಿಹುದು ಕರುಣ ಎಂದೆಂದು । ಎಂದೆಂದು ಇಹುದಿದಕೆ
ಅನುಮಾನವಿಲ್ಲ ವನಜಾಕ್ಷಿ ॥ 17 ॥ ॥ 134 ॥

ದೋಷವರ್ಜಿತ ರುಕ್ಮಿಣೀಶನ ವಿಲಾಸ ಸಂ -
ತೋಷದಲಿ ಕೇಳಿ ಪಠಿಸಿದ । ಪಠಿಸಿದಂಥವರ ಅಭಿ -
ಲಾಷೆ ಪುರೈಸಿ ಸಲಹುವ ॥ 18 ॥ ॥ 135 ॥

ನೀತಜನಕನು ಜಗನ್ನಾಥವಿಟ್ಠಲ ಜಗ -
ನ್ಮಾತೆಯೆನಿಸುವಳು ಮಹಲಕ್ಷ್ಮೀ । ಮಹಲಕ್ಷ್ಮಿಸುತ ಬ್ರಹ್ಮ 
ಭ್ರಾತನೆನಿಸುವನು ಗುರುರಾಯ ॥ 19 ॥ 136 ॥
***

Pani raja Sayana rukminideviyodagudi

Manimancada mele kulitirda| kulitirda samayadali

Anakavadidanu initendu||

He rajakannike buramana nanalla

Varidhiyolagiddu badukuva| badukuvage marulade

Naradana nudige nalinakshi||

Sisupala modalada vasudhepalara bittu

Pasupalagolide sukumari| sukumari enalu

Paravasaladaga mahalakshmi ||

I mata keli kai camaravanidadi

Bumigoragidalu Bugilendu| Bugilendu malagida

Kaminiya kanda kamalaksha||

Kangettalendu tannanganeya bigidappi

Mungurula tiddi muddisi| muddisi matadda

Kangalasragala oresutta||

Salige matina bageya tiliyadele hige cam-

Calavanaiduvare chapalakshi| chapalakshi elendu

Taleya melitta karapadma||

Sridevi ninnolu vinodavane madalu vi-

Shadapadalyake anudina| anudinadi smarisuvara

Kadukomdihene baliyalli||

Higgidalu manadi saubagyabaminiyu apa-

Vargadana nudige harushadi| harushadindali pada-

Yugmakeragidalu inutendu ||

Jagadekamate kai mugidu lajjeyalaga

Mugulu nage susi matadi| matadidalu patiya

Mogava nodutali nalinakshi||

Paripurnakama ninnarasi nanahudu ni karunadindiga

Svikarisideyo enna satiyendu| satiyendu karana-

Ksharalenisikonde Sratiyinda||

Buvanadhipati ninu aviyogi ninaganu

Aviveki nrapara pati^^emdu| patiyendu bagevene

Savimatidalla sarvajna||

Bhagavanta ninu durbaga dehagataravaru

Trigunavarjitavu tava rupa| tava rupagunagalanu

Pogalalennalave paramatma||

Banu tannaya kiranapanigala deseyinda

Paniyajagalanaralisi| aralisida gandhavana-

Granisidante grahisidi ||

Baidavana kuttigeya koydu andhatamasi-

Goydu hakideyo paripanthi| paripanthi nraparannu

Aiduvene ninna horatagi ||

Ninnanugrahadinda brahma rudradigala

Nirajagannathaviththalanu | samhara maduvenu

Durmadamdharana bagevene||

Manjuloktiya keli anjaletake endu

Kanjalocaneya bigidappi|| bigidappi pelida dha-

Nanjayapriya satheyinda ||

Ninage ennalli Bakti enitihudu na kande

Enagihudu karuna endendu| endendu ihudidake

Anumanavilka vanajakshi ||

Doshavarjita rukminisana vilasa ( san)

Toshadali keli pathisida | pathisidavarabilashe

Lesu puraisi salahuva ||

Nimmanugrahadinda brahnarudradigala

Nirmisuve salahi samhara | samhara maduvenu

Durmadandharana bagevene||

Nitajanaka jagannathaviththalanu jaga-

Nmateyenisuvalu mahalakshmi| mahalakshmisuta brahma-

Pautranenisuvanu gururudra ||

***

ಜಗನ್ನಾಥದಾಸರು

ಫಣಿರಾಜಶಯನ ರುಕ್ಮಿಣೀ ದೇವಿಯೊಡಗೂಡಿ

ಕುಳಿತಿರ್ದು ಸತಿಯೊಡನೆ

ಅಣಕವಾಡಿದನು ಇನಿತೆಂದು 1

ಹೇ ರಾಜಕನ್ನಿಕೆ ಭೂರಮಣ ನಾನಲ್ಲ

ನಾರದನ ನುಡಿಗೆ ನಳಿನಾಕ್ಷಿ 2

ಶಿಶುಪಾಲ ಮೊದಲಾದ ವಸುಧೆಪಾಲರ ಬಿಟ್ಟು

ಸುಕುಮಾರಿ ಎನಲು ಪರ

ವಶಳಾದಳಾಗ ಮಹಲಕ್ಷ್ಮಿ 3

ಈ ಮಾತ ಕೇಳಿ ಕೈ ಚಾಮರವನೀಡಾಡಿ

ಭುಗಿಲೆಂದು ಮಲಗಿದಾ

ಕಾಮಿನಿಯ ಕಂಡ ಕಮಲಾಕ್ಷ 4

ಕಂಗೆಟ್ಟಳೆಂದು ತನ್ನ ಅಂಗನೆಯ ಬಿಗಿದಪ್ಪಿ

ಮುಂಗುರುಳ ತಿದ್ದಿ ಮುದ್ದಿಸಿ | ಮುದ್ದಿಸಿ ಮಾತಾಡ್ಡ

ಕಂಗಳಶ್ರುಗಳ ಒರೆಸುತ್ತ5

ಸಲಿಗೆ ಮಾತಿನ ಬಗೆಯ ತಿಳಿಯದಲೆ ಹೀಗೆ ಚಂ

ಚಲವನೈದುವರೆ ಚಪಲಾಕ್ಷಿ | ಚಪಲಾಕ್ಷಿ ಏಳೆಂದು

ತÀಲೆಯ ಮೇಲಿಟ್ಟ ಕರಪದ್ಮ 6

ಶ್ರೀ ದೇವಿ ನಿನ್ನೊಳು ವಿನೋದ ಮಾಡಲಿಷ್ಟು ವಿ

ಅನುದಿನ | ಅನುದಿನದಿ ಸ್ಮರಿಸುವರ

ಕಾದುಕೊಂಡಿಹೆನು ಬಳಿಯಲ್ಲಿ 7

ಹಿಗ್ಗಿದಳು ಮನದಿ ಸೌಭಾಗ್ಯ ಭೂಮಿನಿಯು ಅಪ

ವರ್ಗದನ ನುಡಿಗೆ ಹರುಷಾದಿ | ಹರುಷದಿಂದಲಿ ಪಾದ

ಯುಗ್ಮಕೆರಗಿದಳು ಇನಿತೆಂದು 8

ಜಗದೇಕ ಮಾತೆ ಕೈ ಮುಗಿದು ಲಜ್ಜೆಯಲಾಗ

ಮಾತಾಡಿದಳು ಪತಿಯ

ಮೊಗವ ನೋಡುತಲಿ ನಳಿನಾಕ್ಷಿ 9

ಪರಿಪೂರ್ಣಕಾಮ ನಿನ್ನರಸಿ ನಾನಹುದು ಸ್ವೀ

ಕರಿಸಿದೆಯೊ ಎನ್ನ ಸತಿಯೆಂದು | ಸತಿಯೆಂದ ಕಾರಣಾ

ಕ್ಷರಳೆನಿಸಿಕೊಂಡೆ ಶ್ರುತಿಯಿಂದ10

ಭುವನಾಧಿಪತಿ ನೀನು ಅವಿಯೋಗಿ ನಿನಗಾನು

ನೃಪರ ಪತಿಯೆಂದು | ಪತಿಯೆಂದು ಬಗೆವೆನೇ

ಸವಿ ಮಾತಿದಲ್ಲ ಸರ್ವಜ್ಞ 11

ಭಗವಂತ ನೀನು ದುರ್ಭಗ ದೇಹಗತರವರು

ತ್ರಿಗುಣವರ್ಜಿತವು ತವರೂಪ | ತವರೂಪ ಗುಣಗಳನು

ಪೊಗಳಲೆನ್ನಳವೆ ಪರಮಾತ್ಮ12

ಭಾನು ತನ್ನಯ ಕಿರಣ ಪಾಣಿಗಳ ದೆಸೆಯಿಂದ

ಪಾನೀಯಜಗಳನರಳಿಸಿ | ಆರಳಿಸಿ ಗಂಧ ಆ

ಘ್ರಾಣಿಸಿದಂತೆ ಗ್ರಹಿಸೀದಿ13

ಬೈದವನ ಕುತ್ತಿಗೆಯ ಕೊಯ್ದು ಅಂಧಂತಮಸ್ಸಿ

ಪರಿಪಂಥಿ ನೃಪರನ್ನು

ಐದುವೆನೆ ನಿನ್ನ ಹೊರತಾಗಿ 14

ನಿಮ್ಮನುಗ್ರಹದಿಂದ ಬ್ರಹ್ಮರುದ್ರಾದಿಗಳ

ನಿರ್ಮಿಸಿ ಸಲಹಿ ಸಂಹಾರ | ಸಂಹಾರ ಮಾಡುವೆನು

ದುರ್ಮದಾಂಧರನಾ ಬಗೆವೇನೆ 15

ಮಂಜುಳೋಕ್ತಿಯ ಕೇಳಿ ಅಂಜಲ್ಯಾತಕೆಂದು ನವ

ಕಂಜಲೋಚನೆಯ ಬಿಗಿದಪ್ಪಿ | ಬಿಗಿದಪ್ಪಿ ಮುದ್ದಿಸಿದ ಧ

ನಂಜಯ ಪ್ರಿಯನು ಸಥೆಯಿಂದ16

 ನಿನಗೆ ಎನ್ನಲಿ ಭಕುತಿ ಎನಿತಿಹುದೊ ಕಂಡೆ

ಎಂದೆಂದು ಇಹುದು ಇದ

ಕನುಮಾನವಿಲ್ಲ ವನಜಾಕ್ಷಿ 17

ದೋಷವರ್ಜಿತ ರುಕ್ಮಿಣೀಶನ ವಿಲಾಸ

ತೋಷದಲಿ ಕೇಳಿ ಪಠಿಸಿದ | ಪಠಿಸಿದಂಥವರ ಅಭಿ

ಲಾಷೆ ಪೊರೈಸಿ ಸಲಹೂವ 18

ನೀತಜನಕ ಶ್ರೀ ಜಗನ್ನಾಥ ವಿಠ್ಠಲ ಜಗ

ನ್ಮಾತೆಯೆನಿಸುವಳು ಮಹಲಕ್ಷ್ಮಿ | ಮಹಲಕ್ಷ್ಮಿ ಸುತ ಬ್ರಹ್ಮ

ಪಾತ್ರನೆನಿಸುವ ಗುರು ರುದ್ರ 19

********

ಶ್ರೀ ರುಕ್ಮಿಣಿ ವಿಲಾಸ sri rukmini vilasa 

ಫಣಿ ರಾಜ ಶಯನ ರುಕ್ಮಿಣಿದೇವಿಯೊಡಗೂಡಿ
ಮಣಿಮಂಚದ ಮೇಲೆ ಕುಳಿತಿರ್ದ| ಕುಳಿತಿರ್ದ ಸಮಯದಲಿ
ಅಣಕವಾಡಿದನು ಇನಿತೆಂದು||

ಹೇ ರಾಜಕನ್ನಿಕೆ ಭೂರಮಣ ನಾನಲ್ಲ
ವಾರಿಧಿಯೊಳಗಿದ್ದು ಬದುಕುವ| ಬದುಕುವಗೆ ಮರುಳಾದೆ
ನಾರದನ ನುಡಿಗೆ ನಳಿನಾಕ್ಷಿ||

ಶಿಶುಪಾಲ ಮೊದಲಾದ ವಸುಧೆಪಾಲರ ಬಿಟ್ಟು
ಪಶುಪಾಲಗೊಲಿದೆ ಸುಕುಮಾರಿ| ಸುಕುಮಾರಿ ಎನಲು
ಪರವಶಳಾದಾಗ ಮಹಾಲಕ್ಷ್ಮಿ ||

ಈ ಮಾತ ಕೇಳಿ ಕೈ ಚಾಮರವನೀಡಾಡಿ
ಭೂಮಿಗೊರಗಿದಳು ಭುಗಿಲೆಂದು| ಭುಗಿಲೆಂದು ಮಲಗಿದಾ
ಕಾಮಿನಿಯ ಕಂಡ ಕಮಲಾಕ್ಷ||

ಕಂಗೆಟ್ಟಳೆಂದು ತನ್ನಂಗನೆಯ ಬಿಗಿದಪ್ಪಿ
ಮುಂಗುರುಳ ತಿದ್ದಿ ಮುದ್ದಿಸಿ| ಮುದ್ದಿಸಿ ಮಾತಾಡ್ದ
ಕಂಗಳಶ್ರಗಳ ಒರೆಸುತ್ತ||

ಸಲಿಗೆ ಮಾತಿನ ಬಗೆಯ ತಿಳಿಯದೆಲೆ ಹೀಗೆ ಚಂ-
ಚಲವನೈದುವರೆ ಚಪಲಾಕ್ಷಿ| ಚಪಲಾಕ್ಷಿ ಏಳೆಂದು
ತಲೆಯ ಮೇಲಿಟ್ಟ ಕರಪದ್ಮ( ಲಲನೆಯಳ ನಗಿಸಿ ನಗುತಿರ್ದ) ||

ಶ್ರೀದೇವಿ ನಿನ್ನೊಳು ವಿನೋದವನೆ ಮಾಡಲು ವಿ-
ಷಾದಪಡಲ್ಯಾಕೆ ಅನುದಿನ| ಅನುದಿನದಿ ಸ್ಮರಿಸುವರ
ಕಾದುಕೊಂಡಿಹೆನೆ ಬಳಿಯಲ್ಲಿ||

ಹಿಗ್ಗಿದಳು ಮನದಿ ಸೌಭಾಗ್ಯಭಾಮಿನಿಯು ಅಪ-
ವರ್ಗದನ ನುಡಿಗೆ ಹರುಷದಿ| ಹರುಷದಿಂದಲಿ ಪಾದ-
ಯುಗ್ಮಕೆರಗಿದಳು ಇನುತೆಂದು ||

ಜಗದೇಕಮಾತೆ ಕೈ ಮುಗಿದು ಲಜ್ಜೆಯಲಾಗ
ಮುಗುಳು ನಗೆ ಸೂಸಿ ಮಾತಾಡಿ| ಮಾತಾಡಿದಳು ಪತಿಯ
ಮೊಗವ ನೋಡುತಲಿ ನಳಿನಾಕ್ಷಿ||

ಪರಿಪೂರ್ಣಕಾಮ ನಿನ್ನರಸಿ ನಾನಹುದು ನೀ ಕರುಣದಿಂದೀಗ
ಸ್ವೀಕರಿಸಿದೆಯೋ ಎನ್ನ ಸತಿಯೆಂದು| ಸತಿಯೆಂದು ಕಾರಣಾ-
ಕ್ಷರಳೆನಿಸಿಕೊಂಡೆ ಶ್ರತಿಯಿಂದ||

ಭುವನಾಧಿಪತಿ ನೀನು ಅವಿಯೋಗಿ ನಿನಗಾನು
ಅವಿವೇಕಿ ನ್ರಪರ ಪತಿಎಂದು| ಪತಿಯೆಂದು ಬಗೆವೆನೇ
ಸವಿಮಾತಿದಲ್ಲ ಸರ್ವಜ್ನ||

ಭಗವಂತ ನೀನು ದುರ್ಭಗ ದೇಹಗತರವರು
ತ್ರಿಗುಣವರ್ಜಿತವು ತವ ರೂಪ| ತವ ರೂಪಗುಣಗಳನು
ಪೊಗಳಲೆನ್ನಳವೆ ಪರಮಾತ್ಮ||

ಭಾನು ತನ್ನಯ ಕಿರಣಪಾಣಿಗಳ ದೆಸೆಯಿಂದ
ಪಾನೀಯಜಗಳಾನರಳೀಸಿ| ಅರಳಿಸಿದ ಗಂಧವನಾ-
ಘ್ರಾಣಿಸಿದಂತೆ ಗ್ರಹಿಸೀದಿ ||

ಬೈದವನ ಕುತ್ತಿಗೆಯ ಕೊಯ್ದು ಅಂಧತಮಸಿ-
ಗೊಯ್ದು ಹಾಕಿದೆಯೋ ಪರಿಪಂಥಿ| ಪರಿಪಂಥಿ ನ್ರಪರನ್ನು
ಐದುವೆನೆ ನಿನ್ನ ಹೊರತಾಗಿ ||

ನಿನ್ನನುಗ್ರಹದಿಂದ ಬ್ರಹ್ಮ ರುದ್ರಾದಿಗಳ
ನಿರಜಗನ್ನಾಥವಿಠ್ಠಲನು | ಸಂಹಾರ ಮಾಡುವೆನು
ದುರ್ಮದಾಂಧರನಾ ಬಗೆವೇನೆ||

ಮಂಜುಳೋಕ್ತಿಯ ಕೇಳಿ ಅಂಜಲೇತಕೆ ಎಂದು
ಕಂಜಲೋಚನೆಯ ಬಿಗಿದಪ್ಪಿ|| ಬಿಗಿದಪ್ಪಿ ಪೇಳಿದ ಧ-
ನಂಜಯಪ್ರಿಯ ಸಥೆಯಿಂದ ||

ನಿನಗೆ ಎನ್ನಲ್ಲಿ ಭಕ್ತಿ ಎನಿತಿಹುದು ನಾ ಕಂಡೆ
ಎನಗಿಹುದು ಕರುಣ ಎಂದೆಂದು| ಎಂದೆಂದು ಇಹುದಿದಕೆ
ಅನುಮಾನವಿಲ್ಕ ವನಜಾಕ್ಷಿ ||

ದೋಷವರ್ಜಿತ ರುಕ್ಮಿಣೀಶನ ವಿಲಾಸ ( ಸಂ)
ತೋಷದಲಿ ಕೇಳಿ ಪಠಿಸೀದ | ಪಠಿಸೀದವರಭಿಲಾಷೆ
ಲೇಸು ಪೂರೈಸಿ ಸಲಹೂವ ||

ನಿಮ್ಮನುಗ್ರಹದಿಂದ ಬ್ರಹ್ನರುದ್ರಾದಿಗಳ
ನಿರ್ಮಿಸುವೆ ಸಲಹೀ ಸಂಹಾರ | ಸಂಹಾರ ಮಾಡುವೆನು
ದುರ್ಮದಾಂಧರನಾ ಬಗೆವೇನೇ||

ನೀತಜನಕ ಜಗನ್ನಾಥವಿಠ್ಠಲನು ಜಗ-
ನ್ಮಾತೆಯೆನಿಸುವಳು ಮಹಾಲಕ್ಷ್ಮಿ| ಮಹಾಲಕ್ಷ್ಮಿಸುತ ಬ್ರಹ್ಮ-
ಪೌತ್ರನೆನಿಸುವನು ಗುರುರುದ್ರ ||
********

ವ್ಯಾಖ್ಯಾನ : 

ಕೀರ್ತಿಶೇಷ ಮಾಧ್ವಭೂಷಣ ದಿ॥ ಶ್ರೀ ಬಿ. ಭೀಮರಾವ್ , ದಾವಣಗೆರೆ.

ಶ್ರೀ ಜಗನ್ನಾಥದಾಸಾರ್ಯ ವಿರಚಿತ  ತತ್ತ್ವಸುವ್ವಾಲಿ

ಶ್ರೀ ರುಕ್ಮಿಣೀ ವಿಲಾಸ

ಫಣಿರಾಜಶಯನ ರುಕ್ಮಿಣಿದೇವಿಯೊಡಗೂಡಿ 

ಮಣಿಮಂಚದ ಮೇಲೆ ಕುಳಿತಿರ್ದು । ಕುಳಿತಿರ್ದು ಸತಿಯೊಡನೆ

ಅಣಕವಾಡಿದನು ಇನಿತೆಂದು ॥ 1 ॥ ॥ 118 ॥

ಅರ್ಥ : ಫಣಿರಾಜಶಯನ = (ಶೇಷಶಾಯಿ ಪದ್ಮನಾಭನಿಂದ ಅಭಿನ್ನನಾದ ) ಶ್ರೀಕೃಷ್ಣನು , ರುಕ್ಮಿಣಿದೇವಿಯೊಡಗೂಡಿ = ರುಕ್ಮಿಣೀದೇವಿಯಿಂದ ಸಹಿತನಾದ , ಮಣಿಮಂಚದ ಮೇಲೆ = ರತ್ನ ಪರ್ಯಂಕದ ಮೇಲೆ , ಕುಳಿತಿರ್ದು = ಕೂತು , ಸತಿಯೊಡನೆ = ಭಾರ್ಯಳಾದ ರುಕ್ಮಿಣಿಯೊಂದಿಗೆ , ಇನಿತೆಂದು = ಹೀಗೆಂದು (ಮುಂದೆ ಹೇಳುವಂತೆ) , ಅಣಕವಾಡಿದನು = ಪರಿಹಾಸದ ಮಾತನ್ನು ನುಡಿದನು.

ವಿಶೇಷಾಂಶ : (1) ' ಏತೇ ಸ್ವಾಂಶಕಲಾಃ ಪುಂಸಃ ಕೃಷ್ಣಸ್ತು ಭಗವಾನ್ ಸ್ವಯಂ ' - (ಭಾಗವತ) ಎಂಬಲ್ಲಿ ಮತ್ಸ್ಯ , ಕೂರ್ಮಾದಿ ಎಲ್ಲ ಅವತಾರಗಳೂ ಪದ್ಮನಾಭ ರೂಪದಿಂದಲೇ ಅಭಿವ್ಯಕ್ತಗೊಳಿಸಲ್ಪಟ್ಟ ರೂಪಗಳೇ ಆದರೂ , ಶ್ರೀಕೃಷ್ಣನು ಸಾಕ್ಷಾತ್ ಪದ್ಮನಾಭನೇ ಎಂದು ಹೇಳಲಾಗಿದೆ. ಎಲ್ಲ ರೂಪಗಳಲ್ಲಿ ಪರಸ್ಪರ ಗುಣಾದಿಗಳಿಂದ ಯಾವ ಭೇದವೂ ಇಲ್ಲ . ' ನೇಹ ನಾನಾಸ್ತಿ ಕಿಂಚನ ' ಎಂದು ಶ್ರುತಿಯು ಅತ್ಯಂತ ಅಭೇದವನ್ನೇ ಸಾರುತ್ತದೆ. ಶ್ರೀಕೃಷ್ಣರೂಪವು ವಿಶೇಷಬಲದಿಂದ ಭಿನ್ನನಾಮರೂಪಗಳಿಂದ ವ್ಯವಹರಿಸಲ್ಪಡುವ ಅಭಿವ್ಯಕ್ತ ರೂಪಗಳಂತೆ ಅಲ್ಲ , ಕಿಂತು ಪದ್ಮನಾಭನೇ ಎಂಬ ವಿಶೇಷವಿರುವುದೆಂದು ತಿಳಿಯಬೇಕು.

(2) ನಿತ್ಯಾವಿಯೋಗಿನಿಯಾದ ಮಹಾಲಕ್ಷ್ಮೀಸ್ವರೂಪಳೇ ಆದ ರುಕ್ಮಿಣಿಯೊಂದಿಗೆ ಸರಸವಾಡುತ್ತ , ಆಕೆಗಿಂತ ಅನಂತಗುಣಗಳಿಂದ ಶ್ರೇಷ್ಠನಾದ ತಾನು ಆಕೆಯಲ್ಲಿ ಭಕ್ತಿಯನ್ನು ಉದ್ರೇಕಗೊಳಿಸಿ , ಆನಂದವನ್ನೀಯುತ್ತ , ಲೌಕಿಕ ಸತಿಪತಿಯರ ಪ್ರೇಮಕಲಹವು ಪರಸ್ಪರ ಪ್ರೇಮಬಂಧವನ್ನು ಹೇಗೆ ಗಾಢಗೊಳಿಸುವುದೆಂಬುದನ್ನು ನಿದರ್ಶಿಸಲು ಶ್ರೀಕೃಷ್ಣನು ವಿಡಂಬನ ಮಾಡುತ್ತಾನೆ.

ಹೇ ರಾಜಕನ್ನಿಕೆ ! ಭೂರಮಣ ನಾನಲ್ಲ

ವಾರಿಧಿಯೊಳಗಿದ್ದು ಬದುಕುವ । ಬದುಕುವಗೆ ಮರುಳಾದೆ

ನಾರದನ ನುಡಿಗೆ ನಳಿನಾಕ್ಷಿ ॥ 2 ॥ ॥ 119 ॥

ಅರ್ಥ : ಹೇ ರಾಜಕನ್ನಿಕೆ = ಹೇ ರಾಜಪುತ್ರಿ ! ಭೂರಮಣ ನಾನಲ್ಲ = ನಾನು ರಾಜನಲ್ಲ , ವಾರಿಧಿಯೊಳಗಿದ್ದು = ಸಮುದ್ರಮಧ್ಯದಲ್ಲಿದ್ದು , ಬದುಕುವ = ಜೀವಿಸುವ ನನಗೆ , ನಾರದನ ನುಡಿಗೆ = ನಾರದನ ಮಾತುಗಳನ್ನು ಕೇಳಿ , ನಳಿನಾಕ್ಷಿ = ಹೇ ಪದ್ಮಾಕ್ಷಿ , ರುಕ್ಮಿಣಿ ! ಮರುಳಾದೆ = ವಂಚಿತಳಾದೆ ( ಮೋಹಗೊಂಡು ಒಲಿದೆ ).

ಶಿಶುಪಾಲ ಮೊದಲಾದ ವಸುಧೆಪಾಲರ ಬಿಟ್ಟು

ಪಶುಪಾಲಗೊಲಿದೆ ಸುಕುಮಾರಿ । ಸುಕುಮಾರಿ ಎನಲು ಪರ -

ವಶಳಾದಳಾಗ ಮಹಲಕ್ಷ್ಮಿ ॥ 3 ॥ ॥ 120 ॥

ಅರ್ಥ : ಶಿಶುಪಾಲ ಮೊದಲಾದ = ಶಿಶುಪಾಲ ಮುಂತಾದ , ವಸುಧೆಪಾಲರ = ಭೂಪಾಲರನ್ನು , ಬಿಟ್ಟು = (ನಿನಗಾಗಿ ಹಂಬಲಿಸುತ್ತಿದ್ದರೂ) ನಿರಾಕರಿಸಿ , ಸುಕುಮಾರಿ = ಹೇ ಕೋಮಲಾಂಗಿ ! ಪಶುಪಾಲಗೆ = ಗೋಪಾಲಕನಿಗೆ , ಒಲಿದೆ = ಮೆಚ್ಚಿ ಬಂದಿ , ಎನಲು = (ಶ್ರೀಕೃಷ್ಣನು) ಹೀಗೆನಲು , ಆಗ = ಆ ಕ್ಷಣದಲ್ಲಿ , ಮಹಲಕ್ಷ್ಮಿ = ಶ್ರೀಮಹಾಲಕ್ಷ್ಮೀಸ್ವರೂಪಳಾದ ರುಕ್ಮಿಣಿಯು , ಪರವಶಳಾದಳು = ( ಶೋಕ ಭಯಗಳಿಂದ ) ದಿಕ್ಕು ತೋರದಂತಾದಳು.

ವಿಶೇಷಾಂಶ : (1) ರುಕ್ಮಿಣಿಯು ಭೀಷ್ಮಕರಾಜನು ಮಗಳು. ಭೀಷ್ಮಕನು ತನ್ನ ಮಗನಾದ ರುಕ್ಮಿಯ ಒತ್ತಾಯದಿಂದ , ರುಕ್ಮಿಣಿಯನ್ನು ಶಿಶುಪಾಲನಿಗೆ ಲಗ್ನ ಮಾಡಿಕೊಡಲು ಒಪ್ಪಿ , ವಿವಾಹೋತ್ಸವವನ್ನು ಏರ್ಪಡಿಸಿದ್ದನು. ಆ ಮೊದಲು ಆತನು ರುಕ್ಮಿಣಿಯ ಸ್ವಯಂವರವನ್ನು ಏರ್ಪಡಿಸಿದಾಗ ನಡೆದ ಆಶ್ಚರ್ಯಪ್ರಸಂಗದಿಂದ , ಶ್ರೀಕೃಷ್ಣನು ಪರಬ್ರಹ್ಮನೆಂಬುದನ್ನೂ , ರುಕ್ಮಿಣಿಯು ಲಕ್ಷ್ಭೀಅವತಾರಳೆಂಬುದನ್ನೂ ಅನ್ಯರಿಗೆ ದಕ್ಕುವವಳಲ್ಲವೆಂಬುದನ್ನೂ ತಿಳಿದಿದ್ದನು. ರುಕ್ಮಿಣಿಯು ನಾರದಾದಿಗಳಿಂದ ಶ್ರೀಕೃಷ್ಣನ ದಿವ್ಯಸೌಂದರ್ಯವನ್ನೂ , ಪರಾಕ್ರಮಾದಿ ಮಹಿಮೆಗಳನ್ನೂ ಕೇಳಿ , ಅನ್ಯರನ್ನು ಸ್ವೀಕರಿಸುವುದಿಲ್ಲವೆಂದು (ಸಾಮಾನ್ಯ ಕನ್ಯೆಯಂತೆ ವಿಡಂಬನೆಮಾಡುತ್ತ) ನಿಶ್ಚಯಿಸಿ , ಶ್ರೀಕೃಷ್ಣನಿಗೆ ಪತ್ರವನ್ನು ಬರೆದು ಕಳುಹಿಸಿ , ಶಿಶುಪಾಲನೊಂದಿಗೆ ವಿವಾಹ ನಡೆಯುವ ಮೊದಲೇ ಬಂದು ತನ್ನನ್ನು ಕರೆದೊಯ್ಯಲು ಪ್ರಾರ್ಥಿಸಿದಳು. ವಿವಾಹದ ದಿನ , ರುಕ್ಮಿಣಿಯು ಗೌರೀಪೂಜೆಯನ್ನು ಮುಗಿಸಿ , ವಿವಾಹಮಂಟಪದ ಕಡೆ ಹೊರಟ ಸಮಯದಲ್ಲಿ , ಶ್ರೀಕೃಷ್ಣನು ಆಕೆಯನ್ನು ಎತ್ತಿ ತನ್ನ ರಥದಲ್ಲಿ ಕೂಡಿಸಿಕೊಂಡು ಕರೆತಂದು , ದ್ವಾರಕೆಯಲ್ಲಿ ವಿಧ್ಯುಕ್ತನಾಗಿ ವಿವಾಹಮಾಡಿಕೊಂಡನು.

(2) ಮಹಾವೈಭವಯುಕ್ತವಾದ ಅಂತಃಪುರದಲ್ಲಿ ಮಣಿಮಂಚದಮೇಲೆ ಸುಪ್ಪತ್ತಿಗೆಯಲ್ಲಿ ಸುಖಾಸೀನನಾದ ತನ್ನ ಪತಿದೇವನನ್ನು ರುಕ್ಮಿಣಿಯು ತನ್ನ ಸಖಿಯ ಕೈಲಿದ್ದ ರತ್ನದಂಡಯುಕ್ತವಾದ ಚಾಮರವನ್ನು ತೆಗೆದುಕೊಂಡು ಬೀಸುತ್ತ ಸೇವಿಸುತ್ತಿದ್ದಳು. ಆಗ ಶ್ರೀಕೃಷ್ಣನು ' ರಾಜೈಶ್ವರ್ಯಗಳಿಂದ ಶೋಭಿಸುವ ಪರಾಕ್ರಮಿಗಳಾದ ಶಿಶುಪಾಲಾದಿಗಳನ್ನು ತೊರೆದು , ಅಂತಹ ರಾಜರಿಂದ ಬೆದರಿ ಸಮುದ್ರಮಧ್ಯದಲ್ಲಿ ಸೇರಿದ (ಸಮುದ್ರಮಧ್ಯದಲ್ಲಿ ಮನೆಮಾಡಿಕೊಂಡಿರುವ - ದ್ವಾರಕೆಯಲ್ಲಿರುವ) ಸಿಂಹಾಸನಶೂನ್ಯನೂ , ದರಿದ್ರನೂ , ದರಿದ್ರರಿಗೆ ಪ್ರಿಯನೂ , ಗುಣಹೀನನೂ ಆದ ನನ್ನನ್ನು , ನಾರದಾದಿ ಭಿಕ್ಷುಕರ ( ವಿರಕ್ತರ ) ವ್ಯರ್ಥವಾದ ಸ್ತುತಿಪರ ನುಡಿಗಳನ್ನು ಕೇಳಿ ಮರುಳಾಗಿ ವರಿಸಿದಿ ' ಎಂದನು.

ಈ ಮಾತ ಕೇಳಿ ಕೈಚಾಮರವನೀಡಾಡಿ 

ಭೂಮಿಗೊರಗಿದಳು ಭುಗಿಲೆಂದು । ಭುಗಿಲೆಂದು ಮಲಗಿದಾ -

ಕಾಮಿನಿಯ ಕಂಡ ಕಮಲಾಕ್ಷ ॥ 4 ॥ ॥ 121 ॥

ಅರ್ಥ : ಈ ಮಾತ ಕೇಳಿ = ಶ್ರೀಕೃಷ್ಣನ ಈ ಮಾತುಗಳನ್ನು ಕೇಳಿ , ಕೈಚಾಮರವನು = ತನ್ನ ಕೈಲಿದ್ದ ಚಾಮರವನ್ನು , ಈಡಾಡಿ = (ಕೈನಡುಕ ಹುಟ್ಟಿದ್ದರಿಂದ) ಬಿಸುಟು , ಭುಗಿಲೆಂದು = (ಭಯದುಃಖಗಳಿಂದ ಎದೆಯೊಡೆದಂತಾಗಿ) ಧಪ್ಪನೆ , ಭೂಮಿಗೆ = ಭೂಮಿಯಲ್ಲಿ , ಒರಗಿದಳು = ಬಿದ್ದಳು ; ಮಲಗಿದ ಕಾಮಿನಿಯ = ಹಾಗೆ ಭೂಮಿಯಲ್ಲಿ ಮಲಗಿದ ತನ್ನ ರಮಣಿಯನ್ನು , ಕಮಲಾಕ್ಷ = ಪುಂಡರೀಕಾಕ್ಷನಾದ ಶ್ರೀಕೃಷ್ಣನು , ಕಂಡ = ಅನುಕಂಪದಿಂದ ಕೂಡಿ ನೋಡಿದನು.

ಕಂಗೆಟ್ಟಳೆಂದು ತನ್ನಂಗನೆಯ ಬಿಗಿದಪ್ಪಿ

ಮುಂಗುರುಳ ತಿದ್ದಿ ಮುದ್ದಿಸಿ । ಮುದ್ದಿಸಿ ಮಾತಾಡ್ದ

ಕಂಗಶ್ರುಗಳ ಒರಸುತ್ತ ॥ 5 ॥ ॥ 122 ॥

ಅರ್ಥ : ಕಂಗೆಟ್ಟಳೆಂದು = ದಿಕ್ಕುತೋಚದವಳಂತೆ ಆದಳೆಂದು , ತನ್ನಂಗನೆಯ = ತನ್ನ ರಮಣಿಯನ್ನು , ಬಿಗಿದಪ್ಪಿ = ಗಾಢವಾಗಿ ಆಲಂಗಿಸಿ , ಮುಂಗುರುಳ = ಹಣೆಯ ಗುಂಗುರುಕೂದಲುಗಳನ್ನು , ತಿದ್ದಿ = ಸರಿಪಡಿಸಿ (ನೇವರಿಸಿ) , ಮುದ್ದಿಸಿ = ಮುದ್ದು ಕೊಟ್ಟು , ಕಂಗಳಶ್ರುಗಳ = ಕಣ್ಣೀರನ್ನು , ಒರಸುತ್ತ = ಅಳಿಸುತ್ತ , ಮಾತಾಡ್ದ = ಮಾತನಾಡಿದನು.

ವಿಶೇಷಾಂಶ : ಹಿಂದೆಂದೂ ಕೇಳದ ಅಪ್ರಿಯ ಮಾತುಗಳನ್ನು ತನ್ನ ಪತಿಯಿಂದ ಕೇಳಿದ ರುಕ್ಮಿಣಿಯು , ಭಯದಿಂದ ಹೃದಯವು ನಡುಗಲು , ದುರಂತಚಿಂತಾಮಗ್ನಳಾಗಿ ಅಳುವುದಕ್ಕೆ ಆರಂಭಿಸಿದಳು. ಮುಂದೇನಾಯಿತೆಂಬುದನ್ನು ಭಾಗವತವು ಹೀಗೆ ನಿರೂಪಿಸುತ್ತದೆ :

ಭಯಭ್ರಾಂತಳಾದ ರುಕ್ಮಿಣಿಯ ಕೈಯಿಂದ ವ್ಯಜನವು ಜಾರಿಬಿತ್ತು ; ದೇಹವು ನಡುಗಿತು ; ಗಾಳಿಯಿಂದ ಕಳಚಿ ಬೀಳುವ ಬಾಳೆಗಿಡದಂತೆ ಬಿದ್ದಳು ; ಕೇಶಗಳು ಕೆದರಿದವು ; ಶ್ರೀಕೃಷ್ಣನು ತನ್ನ ಪ್ರಿಯಳ ಗಾಢಪ್ರೇಮವನ್ನೂ , ಹಾಸ್ಯದ ಮಾತುಗಳೆಂದು ಅರಿಯದೆ ದುಃಖಿಸುತ್ತಿರುವುದನ್ನೂ ಕಂಡು ಅನ್ಯರನ್ನು ಎಂದೂ ಮನಸ್ಸಿನಲ್ಲಿ ತರದ ಆಕೆಯನ್ನು ತನ್ನ ಬಾಹುಗಳಿಂದ ಬಿಗಿದಪ್ಪಿದನು. ಭಾಗವತದ ಶ್ಲೋಕಗಳ ಭಾವಾರ್ಥವನ್ನೇ ಶ್ರೀದಾಸಾರ್ಯರು ೧೨೧ - ೧೨೨ನೇ ಪದ್ಯಗಳಲ್ಲಿ ನಿರೂಪಿಸಿರುವರೆಂಬುದು ಸ್ಪಷ್ಟವಿದೆ. ಹಾಗಲ್ಲದೆ ' ಭುಗಿಲೆಂದು ಚಾಮರವನೀಡಾಡಿ ' ಎಂಬುದಕ್ಕೆ ಸಿಟ್ಟಿಗೆದ್ದು ಬಿಸಾಡಿದಳೆಂಬರ್ಥವನ್ನು ತಿಳಿಯಬಾರದು. ಯಾವ ಪರಿಸ್ಥಿತಿಯಲ್ಲಿಯೂ ರುಕ್ಮಿಣಿಯು ಪತಿಸೇವೆಯನ್ನು ತಿರಸ್ಕರಿಸಳು. ಮಹಾಲಕ್ಷ್ಮೀದೇವಿಗೆ ಭಯಶೋಕಾದಿಗಳೂ ಇಲ್ಲ - ಶ್ರೀಹರಿಯು ಆಕೆಗೆ ಅಪ್ರಿಯವನ್ನು ಎಂದೂ ನುಡಿಯುವುದಿಲ್ಲ. ಲೌಕಿಕ ದಂಪತಿಗಳಂತೆ ವಿಡಂಬನ ಮಾತ್ರವೆಂದು ತಿಳಿಯಬೇಕು. ವಿಡಂಬನವೂ ಸಹ ಲೌಕಿಕರಿಗೆ ಶಿಕ್ಷಾರೂಪವಾಗಿದೆ ಎಂಬುದನ್ನು ಗಮನಿಸಬೇಕು. ಪ್ರೇಮಕಲಹವು , ಸತಿಯಲ್ಲಿ ಪತಿಪ್ರೇಮವನ್ನು ( ಭಕ್ತಿಯನ್ನು ) ಗಾಢಗೊಳಿಸಬೇಕು. ಸರಸವು ವಿರಸದಲ್ಲಿ ಪರ್ಯವಸಾನಗೊಳ್ಳಬಾರದು. ಮನನೊಂದ ಸತಿಯನ್ನು ಪತಿಯು ತತ್ಕಾಲದಲ್ಲಿ ಸಂತೈಸಬೇಕು. ಕಲಹವೆಂಬುದು ಸರಸಾಟವು ; ಜಗಳವಲ್ಲ. ಅಲ್ಲಿ ಚಿರಕಾಲದ ಕೋಪತಾಪಗಳ ಪಾತವಾಗುವ ಸಂಭವವೇ ಇರಕೂಡದೆಂಬ ಮುಂತಾದ ನೀತಿಗಳು ಶಿಕ್ಷಿತವಾಗಿದೆ.

ಸಲಿಗೆ ಮಾತುಗಳ ಬಗೆ ತಿಳಿಯದಲೆ ಹೀಗೆ ಚಂ -

ಚಲವನೈದುವರೆ ಚಪಲಾಕ್ಷಿ । ಚಪಲಾಕ್ಷಿ ಏಳೆಂದು

ಲಲನೆಯಳ ನಗಿಸಿ ನಗುತಿರ್ದ ॥ 6 ॥ ॥ 123 ॥

ಅರ್ಥ : ಸಲಿಗೆಮಾತುಗಳ ಬಗೆ = ಸರಸದಿಂದಾಡಿದ ನನ್ನ ಮಾತಿನ ಪರಿಯನ್ನು (ನಿಜಭಾವವನ್ನು) , ತಿಳಿಯದಲೆ = ತಿಳಿಯದೆ , ಚಪಲಾಕ್ಷಿ = ಹೇ ಚಂಚಲನಯನೆ ರುಕ್ಮಿಣಿ ! ಹೀಗೆ = ಈ ರೀತಿ , ಚಂಚಲವನು = ಮನೋವ್ಯಗ್ರತೆಯನ್ನು , ಐದುವರೆ = ಹೊಂದುವರೇ ? ( ಹೊಂದಬಾರದು ) , ಏಳೆಂದು = ಮೇಲೇಳು ಎಂದು ಹೇಳಿ (ಎಬ್ಬಿಸಿ) , ಲಲನೆಯಳ = ತನ್ನ ಪ್ರಿಯಳನ್ನು , ನಗಿಸಿ = ನಗುವಂತೆ ಮಾಡಿ , ನಗುತಿರ್ದ = ತಾನೂ ನಕ್ಕನು.

ಶ್ರೀದೇವಿ ನಿನ್ನೊಳು ವಿನೋದವನೆ ಮಾಡಲು ವಿ -

ಷಾದಪಡಲ್ಯಾಕೆ ಅನುದಿನ । ಅನುದಿನದಿ ಸ್ಮರಿಸುವರ

ಕಾದುಕೊಂಡಿಹೆನೆ ಬಳಿಯಲ್ಲಿ ॥ 7 ॥ ॥ 124 ॥

ಅರ್ಥ : ಶ್ರೀದೇವಿ = ಹೇ ಲಕ್ಷ್ಮೀದೇವಿ ! ನಿನ್ನೊಳು = ನಿನ್ನೊಡನೆ , ವಿನೋದವನೆ ಮಾಡಲು = ಪರಿಹಾಸ ಮಾಡಿದ ಮಾತ್ರದಿಂದ , ವಿಷಾದ = ಈ ಪರಿಯ ಭಯಶೋಕಗಳನ್ನು , ಪಡಲ್ಯಾಕೆ = ಹೊಂದಬೇಕೇ (ಕೂಡದು) ; ಅನುದಿನದಿ = ನಿತ್ಯವೂ , ಸ್ಮರಿಸುವರ = ನನ್ನನ್ನು ಸ್ಮರಿಸುವವರನ್ನು , ಬಳಿಯಲ್ಲಿ = (ಅವರ) ಸಮೀಪದಲ್ಲಿ , ಕಾದುಕೊಂಡಿಹೆನೆ = (ಶೋಕಭಯಾದಿಗಳು ಬಾರದಂತೆ) ಕಾದಿರುವೆ ನಲ್ಲೆ! (ನಿನ್ನಂತೆ ನಿತ್ಯ ನನ್ನ ಸ್ಮರಿಸುವವರು ಅನ್ಯರಾರೂ ಇಲ್ಲದಿರಲು , ನಿನಗೆ ಭಯಶೋಕಾದಿಗಳನ್ನುಂಟುಮಾಡುವ ಉದ್ದೇಶವು ನನಗಿದ್ದೀತೇ ದೇವಿ ? - ಸರ್ವಥಾ ಇಲ್ಲ )

ವಿಶೇಷಾಂಶ :

ಸಾಂತ್ವಯಾಮಾಸ ಸಾಂತ್ವಜ್ಞಃ ಕೃಪಯಾ ಕೃಪಣಾಂ ಪ್ರಭುಃ।

ಹಾಸ್ಯಪ್ರೌಢಿಭ್ರಮಚ್ಚಿತ್ತಾಂ ಅತದರ್ಹಾಂ ಸತಾಂ ಗತಿಃ ॥

- (ಭಾಗವತ) ಶ್ರೀಕೃಷ್ಣನು ಪ್ರೌಢಹಾಸ್ಯದಿಂದ ಭಯಭ್ರಾಂತಳಾದ ರುಕ್ಮಿಣಿಯನ್ನು ಸಮಾಧಾನಗೊಳಿಸಿ , ಸ್ವಭಕ್ತರ ನಿತ್ಯರಕ್ಷಕನೆಂದು ನಿದರ್ಶನ ಮಾಡಿರುವನು.

ಹಿಗ್ಗಿದಳು ಮನದಿ ಸೌಭಾಗ್ಯಭಾಮಿನಿಯು ಅಪ -

ವರ್ಗದ ನುಡಿಗೆ ಹರುಷದಿ । ಹರುಷದಿಂದಲಿ ಪಾದ -

ಯುಗ್ಮಕೆರಗಿದಳು ಇನಿತೆಂದು ॥ 8 ॥ ॥ 125 ॥

ಅರ್ಥ : ಸೌಭಾಗ್ಯಭಾಮಿನಿಯು = ಮಂಗಳದೇವತೆಯಾದ ರುಕ್ಮಿಣಿಯು (ಸಂಪದಭಿಮಾನಿಯು) , ಮನದಿ = ಮನಸ್ಸಿನಲ್ಲಿ , ಹಿಗ್ಗಿದಳು = ಹರ್ಷಿಸಿದಳು (ಉಬ್ಬಿದಳು) ; ಅಪವರ್ಗದನುಡಿಗೆ = (ಶ್ರೀಕೃಷ್ಣನ) ಅತ್ಯಾನಂದಕರ ಮಾತುಗಳಿಗೆ , ಹರುಷದಿ = ಸಂತೋಷದಿಂದ , ಇನಿತೆಂದು = ಹೀಗೆ (ಮುಂದೆ ಹೇಳುವಂತೆ) ನುಡಿದು , ಪಾದಯುಗ್ಮಕೆ = (ಶ್ರೀಕೃಷ್ಣನ) ಪಾದದ್ವಂದ್ವಕ್ಕೆ , ಎರಗಿದಳು = ನಮಸ್ಕರಿಸಿದಳು.

ಜಗದೇಕಮಾತೆ ಕೈಮುಗಿದು ಲಜ್ಜೆಯಲಾಗ

ಮುಗುಳುನಗೆ ಸೂಸಿ ಮಾತಾಡಿ । ಮಾತಾಡಿದಳು ಪತಿಯ 

ಮೊಗವ ನೋಡುತಲಿ ನಳಿನಾಕ್ಷಿ ॥ 9 ॥ ॥ 126 ॥

ಅರ್ಥ : ಜಗದೇಕಮಾತೆ = ಮುಖ್ಯಜಗಜ್ಜನನಿಯಾದ , ನಳಿನಾಕ್ಷಿ = ಕಮಲನೇತ್ರಳಾದ ರುಕ್ಮಿಣಿಯು , ಆಗ = ( ಶ್ರೀಕೃಷ್ಣನ ನುಡಿಯಿಂದ ) ಹರ್ಷಗೊಂಡಾಗ , ಲಜ್ಜೆಯಲಿ = ( ಭಯಭಕ್ತಿದ್ಯೋತಕವಾದ ಸ್ತ್ರೀಸಹಜ) ನಾಚಿಕೆಯಿಂದ , ಮುಗುಳುನಗೆ ಸೂಸಿ = ಮಂದಹಾಸವನ್ನು ಬೀರಿ , ಪತಿಯ = ಭರ್ತನ , ಮೊಗವ = ಮುಖವನ್ನು , ನೋಡುತಲಿ = ನೋಡುತ್ತ , ಮಾತಾಡಿದಳು = ನುಡಿದಳು.

ವಿಶೇಷಾಂಶ :

ಸೈವಂ ಭಗವತಾ ರಾಜನ್ ವೈದರ್ಭೀ ಪರಿಸಾಂತ್ವಿತಾ ।

ಬಭಾಷ ಋಷಭಂ ಪುಂಸಾಂ ವೀಕ್ಷಂತೀ ಭಗವನ್ಮುಖಮ್ ॥

- ಎಂದು ಭಾಗವತದಲ್ಲಿ ವರ್ಣಿಸಿದಂತೆ , ಪರಿಹಾಸಕ್ಕಾಗಿ ನುಡಿದುದೆಂಬ ಶ್ರೀಕೃಷ್ಣನ ಮಾತಿನಿಂದ ಸಂತಸಗೊಂಡು , ಪತಿಯೊಂದಿಗೆ ಸರಸ ಮಾತನಾಡಿದಳೆಂಬುದನ್ನೂ , ' ಸವ್ರೀಡಹಾಸರುಚಿರಸ್ನಿಗ್ಧಾಪಾಂಗೇನ ಭಾರತ ' ಎಂಬ ಮುಂದಿನ ಭಾಗವತ ವಾಕ್ಯದ ಭಾವವನ್ನು , ಮೇಲಿನ ಎರಡು ಪದ್ಯಗಳಲ್ಲಿ ಹೇಳಿರುವರು. ಪುರುಷಶ್ರೇಷ್ಠನಾದ ಶ್ರೀಕೃಷ್ಣನಲ್ಲಿ ತನಗಿರುವ ಪೂಜ್ಯಬುದ್ಧಿ ಮತ್ತು ಪ್ರೇಮಗಳನ್ನು (ಭಯಭಕ್ತಿ) ಹೊರಸೂಸುವ ನೋಟದಿಂದ ಮಾತನಾಡಲಾರಂಭಿಸಿದಳೆಂದರ್ಥ.

ಪರಿಪುರ್ಣಕಾಮ ನೀ ಕರುಣದಿಂದೀಗ ಸ್ವೀ -

ಕರಿಸಿದೆಯೊ ಎನ್ನ ಸತಿಯೆಂದು । ಸತಿಯೆಂದಕಾರಣಾ -

ಕ್ಷರಳೆನಿಸಿಕೊಂಡೆ ಶ್ರುತಿಯಿಂದ ॥ 10 ॥ ॥ 127 ॥

ಅರ್ಥ : ಪರಿಪೂರ್ಣಕಾಮ = ಪರ್ಯಾಪ್ತಕಾಮನಾದ ( ಆನಂದಭರಿತನಾದ ) ಹೇ ದೇವ ! ನೀ = ನೀನು , ಕರುಣದಿಂದ = ಕೃಪೆಮಾಡಿ , ಈಗ , ಎನ್ನ = ನನ್ನನ್ನು , ಸತಿಯೆಂದು = ನಿನ್ನ ಭಾರ್ಯಳೆಂದು , ಸ್ವೀಕರಿಸಿದೆಯೊ = ಸ್ವೀಕಾರಮಾಡಿರುವಿ (ಒಪ್ಪಿಕೊಂಡಿರುವಿ) ; ಸತಿಯೆಂದ ಕಾರಣ = (ನೀನು ನನ್ನನ್ನು) ಭಾರ್ಯಳೆಂದು ಸ್ವೀಕರಿಸಿರುವುದರಿಂದಲೇ , ಶ್ರುತಿಯಿಂದ = ವೇದದಿಂದ , ಅಕ್ಷರಳು = 'ಅಕ್ಷರ' ಳೆಂದು (ನಿತ್ಯಮುಕ್ತಳೆಂದು) , ಎನಿಸಿಕೊಂಡೆ = ಕರೆಯಲ್ಪಟ್ಟಿರುವೆನು (ಶ್ರುತಿಪ್ರಸಿದ್ಧಳಾಗಿರುವೆನು).

ವಿಶೇಷಾಂಶ : (1) ' ಹರೇಃಪ್ರಸಾದಸಾಮರ್ಥ್ಯಾದಕ್ಷರಾ ಚಾಜರಾಹ್ಯಹಂ ' ಇತ್ಯಾದಿ ಪ್ರಮಾಣಗಳಿಂದ ಶ್ರೀಹರಿಯು ನಿತ್ಯಭಾರ್ಯಳನ್ನಾಗಿ ಸ್ವೀಕರಿಸಿ ಆಕೆಯ ಮೇಲೆ ಸರ್ವದಾ ಪೂರ್ಢಪ್ರಸನ್ನನಾಗಿರುವುದರಿಂದಲೇ ಶ್ರೀದೇವಿಯು , 'ಅಕ್ಷರಳೂ ಅಜರಳೂ ' ಆಗಿರುವಳೆಂದು ಸಿದ್ಧವಾಗುತ್ತದೆ.

(2) ' ಈಗ ಸತಿಯೆಂದು ಒಪ್ಪಿಕೊಂಡೆ ' ಎಂಬುದಕ್ಕೆ ಈಗ ಅವತಾರರೂಪಳಾದ ರುಕ್ಮಿಣಿಯಲ್ಲಿ ,ಅಕ್ಷರಶಬ್ದವಾಚ್ಯಳಾದುದರ ಸಾರ್ಥಕ್ಯವು ಪ್ರಕಟವಾಯಿತೆಂಬರ್ಥವನ್ನು ತಿಳಿಯಬೇಕು.

ಭುವನಾಧಿಪತಿ ನೀನು ಅವಿಯೋಗಿ ನಿನಗಾನು

ಅವಿವೇಕಿನೃಪರ ಪತಿಯೆಂದು । ಪತಿಯೆಂದು ಬಗೆವನೇ

ಸವಿಮಾತಿದಲ್ಲ ಸರ್ವಜ್ಞ ॥ 11 ॥ ॥ 128 ॥

ಅರ್ಥ : ನೀನು , ಭುವನಾಧಿಪತಿ = ವಿಶ್ವದೊಡೆಯನು , ನಿನಗೆ , ಆನು = ನಾನು , ಅವಿಯೋಗಿ = ನಿತ್ಯಸಂಗಾತಿ , (ಹೀಗಿರಲು) , ಅವಿವೇಕಿನೃಪರ = ಮೂರ್ಖರಾಜರನ್ನು , ಪತಿಯೆಂದು = (ನನಗೆ) ಪತಿಯೆಂಬುದಾಗಿ , (ಯಾವನನ್ನಾದರೂ - ಎಂದಾದರೂ) , ಬಗೆವೆನೇ = ತಿಳಿದೇನೇ (ಮನಸ್ಸಿನಲ್ಲಿ ಅಂತಹ ಆಲೋಚನೆಯಾದರೂ ಬಂದೀತೇ ? ಸರ್ವಥಾ ಸಂಭಾವ್ಯವಲ್ಲ) ; ಸರ್ವಜ್ಞ = ಸರ್ವಜ್ಞನಾದುದರಿಂದ ನನ್ನ ಮನೋಭಾವಗಳನ್ನು ಬಲ್ಲೆ , ಸವಿಮಾತಿದಲ್ಲ = ಇದು (ಹೀಗೆಂಬುದು) ಸವಿಮಾತಲ್ಲ ( ಶಿಶುಪಾಲಾದಿಗಳನ್ನು ಬಿಟ್ಟು ನನ್ನನ್ನು ಮದುವೆಯಾದೆಯಾಕೆಂಬ ಮಾತು , ಹಾಸ್ಯಕ್ಕಾಡಿದೆಯೆಂದರೂ ನನಗೆ ಅಹಿತವೇ ಸ್ವಾಮಿ ).

ವಿಶೇಷಾಂಶ : ಶಿಶುಪಾಲಾದಿ ರಾಜರನ್ನು ಬಿಟ್ಟು ನನ್ನನ್ನು ವರಿಸಿದೆಯೆಂಬ ಶ್ರೀಕೃಷ್ಣನ ಮಾತಿಗೆ ರುಕ್ಮಿಣಿಯ ಪ್ರತ್ಯುತ್ತರವಿದು :

ಕಸ್ಯಾಃಸ್ಯುರಚ್ಯುತ ನೃಪಾ ಭವತೋಪದಿಷ್ಟಾಃ

ಸ್ತ್ರೀಣಾಂ ಗೃಹೇಷು ಖರಗೋಶ್ವಬಿಡಾಲಭೃತ್ಯಾಃ ।

ಜೀವಚ್ಛವಂ ಭಜತಿ ಕಾಮಮತಿರ್ವಿಮೂಢಾ ಯಾ ತೇ

ಪದಾಬ್ಜಮಕರಂದಮಜಿಘ್ರತೀ ಸ್ತ್ರೀ ॥ 

- (ಭಾಗವತ) 

ಇದು ರುಕ್ಮಿಣಿಯ ನುಡಿ : ರಾಜೈಶ್ವರ್ಯಾದಿಗಳುಳ್ಳವರೆಂದು ನಿನ್ನಿಂದ ಹೇಳಲ್ಪಟ್ಟ ರಾಜರೆಂಬುವರು , ಕಾಮಮೋಹಿತರಾಗಿ ಸ್ತ್ರೀಯರ ಅಂತಃಪುರದಲ್ಲಿ ಹೇಸರಕತ್ತೆ , ಗೋ , ಅಶ್ವ , ಬೆಕ್ಕುಗಳಂತೆ ಅವರ ದಾಸರಾಗಿರುವರು. ಇಂಥ ಹೇಡಿಗಳಾದ ಮೃತಪ್ರಾಯರಾದ ರಾಜರನ್ನು ಹೊಂದಲು ನಿನ್ನ ಪಾದಪದ್ಮಗಳ ಮಕರಂದವನ್ನು ಎಂದೂ ಆಘ್ರಾಣಿಸದ ಮೂರ್ಖಳಾದ ಸ್ತ್ರೀ ಮಾತ್ರ ಪತಿತ್ವೇನ ಕೇವಲ ಕಾಮೋಪಶಾಂತಿಗಾಗಿ ಇಚ್ಛಿಸಬಹುದು. ಉತ್ತಮ ಸ್ತ್ರೀಯರು ತಮ್ಮನ್ನಾಳಲು ಶಕ್ತರಾದ , ಗುಣಗಳಿಂದ ಉತ್ತಮರಾದ ಪುರುಷರನ್ನು ಪತಿಯನ್ನಾಗಿ ಅಪೇಕ್ಷಿಸುವರಲ್ಲದೆ ತಮ್ಮ ಆಜ್ಞಾಪಾಲಕರಾಗಿ ವರ್ತಿಸುವ ಹೇಡಿಗಳನ್ನಲ್ಲ.

ಭಗವಂತ ನೀನು ದುರ್ಭಗದೇಹಗತರವರು

ತ್ರಿಗುಣವರ್ಜಿತವು ತವ ರೂಪ । ತವ ರೂಪ ಗುಣಗಳನು

ಪೊಗಳಲೆನ್ನಳವೆ ಪರಮಾತ್ಮ ॥ 12 ॥ ॥ 129 ॥

ಅರ್ಥ : ನೀನು = ಹೇ ವಲ್ಲಭ! ಭಗವಂತ = ಷಡ್ಗುಣೈಶ್ವರ್ಯಪೂರ್ಣನು , ಅವರು = ಇತರ ರಾಜರೆಂಬುವರು , ದುರ್ಭಗದೇಹಗತರು = ದುಃಖಾದಿಗಳಿಗೆ ಆಕರವಾದ (ಪಾಪನಿಮಿತ್ತವಾದ) ನಶ್ವರದೇಹವುಳ್ಳವರು ; ತವ ರೂಪ = ನಿನ್ನ ಸ್ವರೂಪವಾದರೋ (ದೇಹವಾದರೋ - ಸ್ವರೂಪಭಿನ್ನವಾದ ಬೇರೆ ದೇಹವೇ ಇಲ್ಲದ ನೀನಾದರೊ), ತ್ರಿಗುಣವರ್ಜಿತ = ಸತ್ತ್ವರಜಸ್ತಮೋಗುಣಸ್ಪರ್ಶರಹಿತನು (ಜ್ಞಾನಾನಂದರೂಪನು); ತವ = ನಿನ್ನ , ರೂಪಗುಣಗಳನು = ರೂಪಗಳನ್ನೂ , (ಒಂದೊಂದರ) ಗುಣಗಳನ್ನು , ಪೊಗಳಲು = ಸ್ತುತಿಸಲು (ವರ್ಣಿಸಲು) , ಪರಮಾತ್ಮ = ಹೇ ಪುರುಷೋತ್ತಮ ! ಎನ್ನಳವೆ = ನನ್ನ ಸಾಮರ್ಥ್ಯವೇ ? (ನಾನು ಸರ್ವಥಾ ಶಕ್ತಳಲ್ಲ).

ವಿಶೇಷಾಂಶ : (1) ಪರಮಾತ್ಮನು ಅನಂತರೂಪಗಳುಳ್ಳವನು. ಅವು ಪರಸ್ಪರ ಅತ್ಯಂತ ಅಭಿನ್ನವಾದವುಗಳೇ. ಒಂದೊಂದು ರೂಪವೂ ಜ್ಞಾನಾನಂದಾದಿ ಅನಂತಗುಣಪೂರ್ಣವಾದುದು. ಒಂದೊಂದು ಗುಣವೂ ಅನಂತವಾದುದು ಮತ್ತು ಅನಂತಗುಣಾತ್ಮಕವೂ ಆದುದು.

(2) ಶ್ರೀಮಹಾಲಕ್ಷ್ಮಿಯೂ ಸಹ ಪರಮಾತ್ಮನ ಗುಣಗಳನ್ನು ಪೂರ್ಣವಾಗಿ ತಿಳಿಯಳು. ಯಾವುದೊಂದು ಗುಣದ ಅಂತ್ಯವನ್ನು (ಅಂದರೆ ಪೂರ್ಣವಾಗಿ) ತಿಳಿಯಳು.

ನ ರಮಾಪಿ ಪದಾಂಗುಲೀಲಸನ್ನಖಧೂರಾಜದನಂತಸದ್ಗುಣಾನ್ ।

ಗಣಯೇದ್ಗಣಯಂತ್ಯನಾರತಂ ಪರಮಾನ್ ಕೋಸ್ಯಪರೋ ಗುಣಾನ್ ವದೇತ್ ' 

- (ಸುಮಧ್ವವಿಜಯ)

ಪರಮಾತ್ಮನ ಪಾದನಖದ ಧೂಳೀಕಣದಲ್ಲಿ ವಿರಾಜಿಸುವ ಅನಂತ ಸದ್ಗುಣಗಳನ್ನು , ರಮಾದೇವಿಯೂ , ನಿರಂತರ ತೊಡಗಿದರೂ , ಗಣನೆಮಾಡಲು ಸಮರ್ಥಳಲ್ಲ. ಹೀಗಿರಲು ಬೇರಾವನು ಪರಮಾತ್ಮನ ಸದ್ಗುಣಗಳನ್ನು ಹೇಳಲು ಸಮರ್ಥನಾದಾನು!

ಭಾನು ತನ್ನಯ ಕಿರಣಪಾಣಿಗಳ ದೆಶೆಯಿಂದ

ಪಾನೀಯಜಗಳ ಅರಳಿಸಿ । ಅರಳಸಿ ಗಂಧವನಾ -

ಘ್ರಾಣಿಸಿದಂತೆ ಗ್ರಹಿಸಿದಿ ॥ 13 ॥ ॥ 130 ॥

ಅರ್ಥ : ಭಾನು = ಸೂರ್ಯನು , ತನ್ನಯ = ತನ್ನ , ಕಿರಣಪಾಣಿಗಳ ದೆಶೆಯಿಂದ = ಕಿರಣಗಳೆಂಬ ಕೈಗಳಿಂದ , ಪಾನೀಯಜಗಳ = ಕಮಲಗಳನ್ನು , ಅರಳಸಿ = ಅರಳುವಂತೆ ಮಾಡಿ , ಗಂಧವನು = (ಅವುಗಳ) ಪರಿಮಳವನ್ನು , ಆಘ್ರಾಣಿಸಿದಂತೆ = ಸೇವಿಸುವಂತೆ (ವಾಸನೆಯನ್ನು ಅನುಭವಿಸುವಂತೆ) , ಗ್ರಹಿಸಿದಿ = (ಹೇ ಪ್ರಿಯತಮ! ನನ್ನನ್ನು ಗುಣಜ್ಯೇಷ್ಠಳನ್ನಾಗಿಟ್ಟು) ಸ್ವೀಕರಿಸಿರುವಿ.

ವಿಶೇಷಾಂಶ : ಕಮಲವು ಅರಳಿ ಸುಗಂಧವನ್ನು ಬೀರುವುದು ಸಹಸ್ರಕಿರಣನಾದ ಸೂರ್ಯನ ಅಧೀನವಾಗಿರುವಂತೆ , ಸರ್ವಚೇತನರ , ಅಚೇತನಗಳ ಹಾಗೂ ರಮಾದೇವಿಯ ಗುಣಕ್ರಿಯಾದಿಗಳು ಶ್ರೀಹರಿಯ ಅಧೀನ. ಅವರರಾದವರ (ಕೆಳಗಿನವರ) ಗುಣಕ್ರಿಯಾದಿಗಳು , ಸ್ವೋತ್ತಮರ ಅಧೀನವೂ ಆಗಿವೆ. ಅಪಾಂಗಲೇಶದಿಂದ ಸೃಷ್ಟಿ, ಸ್ಥಿತಿ , ಲಯಾದಿಗಳನ್ನು ಮಾಡಲು ಸಮರ್ಥಳಾದ ಮಹಾಲಕ್ಷ್ಮಿಯ ಅದ್ಭುತವಾದ ಗುಣಕ್ರಿಯೆಗಳೂ ಶ್ರೀಹರಿಯ ಅಧೀನವೇ. ಶ್ರೀಹರಿಯೂ ಸ್ವೇಚ್ಛೆಯಿಂಧ ಅವುಗಳನ್ನು ಅಭಿವ್ಯಕ್ತಿಗೊಳಿಸಿ , ತನ್ನ ಸೃಷ್ಟ್ಯಾದಿ ಕಾರ್ಯಗಳಲ್ಲಿ ಅಸದೃಶವಾದ ಸೇವೆಯನ್ನು ಸ್ವೀಕರಿಸಿ , ತನ್ನ ಪ್ರಿಯತಮಳೆಂದು ಸಾರಿ ಹರ್ಷಿಸುವನು.

ಬೈದವನ ಕುತ್ತಿಗೆಯ ಕೊಯ್ದು ಅಂಧಂತಮಸಿ -

ಗೊಯ್ದು ಹಾಕಿದೆಯೊ ಪರಿಪಂಥಿ । ಪರಿಪಂಥಿ ನೃಪರನ್ನು 

ಐದುವೆನೆ ನಿನ್ನ ಹೊರತಾಗಿ ॥ 14 ॥ ॥ 131 ॥

ಅರ್ಥ : ಬೈದವನ = ನಿಂದಿಸಿದ ಶಿಶುಪಾಲನ , ಕುತ್ತಿಗೆಯ = ಕಂಠವನ್ನು , ಕೊಯ್ದು = (ಚಕ್ರದಿಂದ) ಕತ್ತರಿಸಿ , ಅಂಧಂತಮಸಿಗೆ = ಅಂಧಂತಮಸ್ಸೆಂಬ ಮಹಾ ನರಕಕ್ಕೆ , ಒಯ್ದು ಹಾಕಿದೆನೊ = ಕಳುಹಿಸಿದಿ (ನೂಕಿದಿ) ; ನಿನ್ನ ಹೊರತಾಗಿ = ನಿನ್ನನ್ನು ಬಿಟ್ಟು , ಇನ್ನು = ಮತ್ತೆ ಬೇರೆ , ಪರಿಪಂಥಿನೃಪರನ್ನು = (ನಿನ್ನನ್ನು) ನಾನಾವಿಧದಿಂದ ದ್ವೇಷಿಸುವ ರಾಜರೆಂಬುವರನ್ನು , ಐದುವೆನೆ = ಹೊಂದುವೆನೆ (ಸರ್ವಥಾ ಇಲ್ಲ).

ವಿಶೇಷಾಂಶ : (1) ಹರಿದ್ವೇಷಿಗಳಿಗೆ ಸುಖಹೇತುಗಳಾದ ಸಂಪದಾದಿಗಳು ಲಭಿಸುವುದಿಲ್ಲವೆಂದೂ ಸೂಚಿತವಾಗಿದೆ.

(2) ಶಿಶುಪಾಲನಲ್ಲಿ ಜೀವದ್ವಯರಿದ್ದರು. ಆವಿಷ್ಟನಾಗಿದ್ದ ಅಸುರನನ್ನು ತಮಸ್ಸಿಗೆ ಕಳುಹಿಸಿ , ತನ್ನ ದ್ವಾರಪಾಲಕನಾದ ಜಯನಿಗೆ ಸದ್ಗತಿಯನ್ನಿತ್ತನು. 

(3) ಮಹಾದೈತ್ಯರು ಅಂಶತಃ ತಮಸ್ಸನ್ನು ಹೊಂದುವರು. ಪುನಃ ಹುಟ್ಟಿ ಪೂರ್ಣಸಾಧನೆಯಲ್ಲಿ ತೊಡಗಿಸಲ್ಪಡುವರು.

ನಿಮ್ಮನುಗ್ರಹದಿಂದ ಬ್ರಹ್ಮರುದ್ರಾದಿಗಳ

ನಿರ್ಮಿಸಿ ಸಲಹಿ ಸಂಹಾರ । ಸಂಹಾರ ಮಾಡುವೆನು

ದುರ್ಮದಾಂಧರನು ಬಗೆವೇನೆ ॥ 15 ॥ ॥ 132 ॥

ಅರ್ಥ : ನಿಮ್ಮನುಗ್ರಹದಿಂದ = ಹೇ ಪತಿದೇವ ! ನಿನ್ನ ಅನುಗ್ರಹದಿಂದ , ಬ್ರಹ್ಮರುದ್ರಾದಿಗಳ = ಬ್ರಹ್ಮರುದ್ರಾದಿ ದೇವತೆಗಳನ್ನು , ನಿರ್ಮಿಸಿ = ಸೃಷ್ಟಿ ಮಾಡಿ , ಸಲಹಿ = ರಕ್ಷಿಸಿ , ಸಂಸಾರ ಮಾಡುವೆನು = ಸಂಹರಿಸುವೆನು , ದುರ್ಮದಾಂಧರನು = (ಹೀಗಿರಲು) ದುರಹಂಕಾರಾದಿಗಳಿಂದ ಅಂಧರಾದವರನ್ನು (ವಿವೇಕಶೂನ್ಯರನ್ನು) , ಬಗೆವೇನೇ = ಲೆಕ್ಕಿಸುವೆನೆ ? (ಕಣ್ಣೆತ್ತಿನೋಡೇನೆ?)

ವಿಶೇಷಾಂಶ :

ಸೃಷ್ಟಿಃಸ್ಥಿತಿಶ್ಚಸಂಹಾರೋ ನಿಯತಿರ್ಜ್ಞಾನಮಾವೃತಿಃ ।

ಬಂಧಮೋಕ್ಷಾದಯಃ ಸರ್ವೇ ಮಹಾಭೂತಿಪುರಸ್ಸರಾಃ ॥

ಅನಾದ್ಯನಂತಕಾಲೇಷು ಸರ್ವಸ್ಯ ಜಗತೋऽಪಿ ಚ ।

ಕಟಾಕ್ಷಲೇಶಮಾತ್ರೇಣ ಮಹಾಲಕ್ಷ್ಮ್ಯಾ ಭವಂತಿ ಹಿ ॥

ಸದಾ ಮುಕ್ತೌ ಚ ಸಂಸಾರೇ ಬಿಭರ್ತ್ಯೇತಾನ್ ಸದಾ ರಮಾ ।

ಸೈವ ಸರ್ವಸ್ಯ ಕರ್ತ್ರೀ ಚ ಸದಾ ಸರ್ವತ್ರ ಸಂಸ್ಥಿತಾ ॥

- (ಸತ್ತತ್ವರತ್ನಮಾಲಾ)

- ಪ್ರಮಾಣಗಳು ಶ್ರೀಮಹಾಲಕ್ಷ್ಮಿಯ ಶಕ್ತಿ ಜ್ಞಾನಾದಿ ವೈಭವಗಳನ್ನು ನಿರೂಪಿಸುತ್ತವೆ. ಈ ವಾಕ್ಯಗಳ ಭಾವಾರ್ಥ ಹೀಗಿದೆ : ಯಾವ ಅಧಿಕಾರಿಗೆ ಬ್ರಹ್ಮ , ರುದ್ರ , ಋಷಿಪದವಿಗಳನ್ನು ಕೊಡಲಿಚ್ಛಿಸುವೆನೋ ಅಂಥವನನ್ನು ಆ ಪದವಿಗಳಿಗೆ ಹೊಂದಿಸುತ್ತೇನೆ ; ಅಜ್ಞಾನಿಯನ್ನು ಮಹಾ ಮೇಧಾವಿಯನ್ನಾಗಿಸಬಲ್ಲೆನು ; ಬ್ರಹ್ಮಾದಿಗಳನ್ನು ತೃಣಪ್ರಾಯರನ್ನಾಗಿ ಎಣಿಸಬಲ್ಲೆನು ; ತೃಣಾದಿ ಅಲ್ಪಚೇತನರನ್ನೂ ಎತ್ತಿಹಿಡಿದು ಮಹತ್ಕಾರ್ಯಗಳನ್ನು ಮಾಡಿಸಬಲ್ಲೆನು . ಸೃಷ್ಟ್ಯಾದಿಗಳೆಲ್ಲವನ್ನೂ ಅನಾದ್ಯನಂತಕಾಲದಲ್ಲಿ (ಶ್ರೀಹರಿ ಚಿತ್ತಾನುಸಾರವಾಗಿ) ನಡೆಸಲು ನನ್ನ ಕಟಾಕ್ಷಲೇಶವು ಸಮರ್ಥವಾಗಿದೆ. ಮುಕ್ತಾಮುಕ್ತ ಬ್ರಹ್ಮಾದಿ ಸಕಲಜಗತ್ತಿನ ನಿಯಾಮಕಳು - ಸರ್ವಕರ್ತಳು.

ಮಂಜುಳೋಕ್ತಿಯ ಕೇಳಿ ಅಂಜಲೇಕೆಂದು ನವ -

ಕಂಜಲೋಚನೆಯ ಬಿಗಿದಪ್ಪಿ । ಬಿಗಿದಪ್ಪಿ ಪೇಳಿದ ಧ -

ನಂಜಯಪ್ರಿಯ ಸಥೆಯಿಂದ ॥ 16 ॥ ॥ 133 ॥

ಅರ್ಥ : ಮಂಜುಳೋಕ್ತಿಯ = (ರುಕ್ಮಿಣಿಯ) ಮನೋಹರವಾದ ಮಾತುಗಳನ್ನು , ಕೇಳಿ = (ಶ್ರೀಕೃಷ್ಣನು) ಕೇಳಿ , ಅಂಜಲೇಕೆಂದು = (ನನ್ನ ಪರಿಹಾಸದ ನುಡಿಗಳಿಂದ) ಭಯಪಟ್ಟಿದ್ದೇಕೆಂದು ಪುನಃ ಹೇಳಿ , ನವಕಂಜಲೋಚನೆಯ = ಆಗತಾನೆ ಅರಳಿದ ಕಮಲದಂತೆ ವಿಕಸಿತನೇತ್ರಳಾದ ರುಕ್ಮಿಣಿಯನ್ನು , ಬಿಗಿದಪ್ಪಿ = ಗಾಢವಾಗಿ ಆಲಂಗಿಸಿ , ಧನಂಜಯಪ್ರಿಯ = ಪಾರ್ಥಸಖನಾದ ಶ್ರೀಕೃಷ್ಣನು , ಸಥೆಯಿಂದ = ಸಲಿಗೆಯಿಂದ , ಪೇಳಿದ = (ಮುಂದಿನಂತೆ) ನುಡಿದನು.

ವಿಶೇಷಾಂಶ : ಈ ಮಾತುಗಳನ್ನು ಆಡಬಹುದೋ ಇಲ್ಲವೋ ಎಂಬ ಸಂಶಯಕ್ಕೆಡೆಗೊಡದ ಪ್ರೇಮಜನ್ಯಸರಳಮನೋಭಾವವು ' ಸಥೆ ' ಎನಿಸುವುದು.

ನಿನಗೆ ಎನ್ನಲಿ ಭಕ್ತಿ ಎನಿತಿಹುದು ನಾ ಕಂಡೆ

ಎನಗಿಹುದು ಕರುಣ ಎಂದೆಂದು । ಎಂದೆಂದು ಇಹುದಿದಕೆ

ಅನುಮಾನವಿಲ್ಲ ವನಜಾಕ್ಷಿ ॥ 17 ॥ ॥ 134 ॥

ಅರ್ಥ : ನಾ =ನಾನು , ನಿನಗೆ , ಎನ್ನಲಿ = ನನ್ನಲ್ಲಿ , ಭಕ್ತಿ = ( ನನ್ನ ಮಹಾತ್ಮ್ಯಜ್ಞಾನಪೂರ್ವಕವಾದ ) ಪ್ರೇಮವು , ಎನಿತಿಹುದು = ಎಷ್ಟು ಅಪಾರವಾಗಿರುವುದೆಂಬುದನ್ನು , ಕಂಡೆ = ತಿಳಿದೆನು ; ಎನಗೆ = ನನಗೆ , ಎಂದೆಂದು = ಸರ್ವ ಕಾಲದಲ್ಲಿ , ಕರುಣ = (ನಿನ್ನಲ್ಲಿ) ವಾತ್ಸಲ್ಯವು (ದಯೆಯು - ಪ್ರಸಾದವು) , ಇಹುದು = ಇರುವುದು ; ಇಹುದಿದಕೆ = ನೀನು ಸರ್ವದಾ ಕೃಪಾಪಾತ್ರಳೆಂಬುವ ಈ ವಿಚಾರದಲ್ಲಿ , ವನಜಾಕ್ಷಿ = ಹೇ ಕಮಲಾಕ್ಷಿ ! ಅನುಮಾನವಿಲ್ಲ = ಸಂಶಯವೇ ಇಲ್ಲ.

ವಿಶೇಷಾಂಶ : ರಮಾದೇವಿಯು ಏಕಾಂತಭಕ್ತರಲ್ಲಿ ಶ್ರೇಷ್ಠಳು. ಆಕೆಯಂತೆ ಶ್ರೀಹರಿಯ ನಿತ್ಯಕೃಪಾಪಾತ್ರರು ಅನ್ಯರಾರೂ ಇಲ್ಲ. ಬ್ರಹ್ಮದೇವನಿಗಿಂತ ಕೋಟಿಗುಣಾಧಿಕ ಭಕ್ತಿಯುಳ್ಳವಳು ; ನಿತ್ಯಮುಕ್ತಳು , ಸಕಲ ದೋಷದೂರಳು , ಪೂರ್ಣಕಾಮಳು , ಶ್ರೀಹರಿಗೆ ಪ್ರಿಯತಮಳು.

ಯಂ ಯಂ ಕಾಮಯಸೇ ಕಾಮಂ ಮಯಿ ಕಾಮಯ ಕಾಮಿನಿ ।

ಸಂತಿ ಹ್ಯೇಕಾಂತಭಕ್ತಯಾಃ ತವ ಕಲ್ಯಾಣಿ ನಿತ್ಯದಾ ॥

- ' ಹೇ ಕಲ್ಯಾಣಿ , ನೀನು ಅಪೇಕ್ಷಿಸುವ ಸಕಲಭೋಗಗಳು ಏಕಾಂತಭಕ್ತಳಾದ ನಿನಗೆ ಸರ್ವಕಾಲದಲ್ಲಿ ಸಿದ್ಧವೇ ಆಗಿವೆ ' , ಎಂದು ಭಾಗವತದಲ್ಲಿ ಶ್ರೀಕೃಷ್ಣನು ರುಕ್ಮಿಣಿಗೆ ಹೇಳಿದನೆಂದು ಶ್ರೀಕೃಷ್ಣ ರುಕ್ಮಿಣಿಯರ ಪ್ರೇಮಕಲಹದ ವೃತ್ತಾಂತವನ್ನು ಉಪಸಂಹರಿಸಿ , ' ಸ್ವರತೋ ರಮಯಾ ರೇಮೇ ನರಲೋಕಂ ವಿಡಂಬಯನ್ ' - ' ಸ್ವರಮಣನಾದ ತಾನು , ರಮಾರೂಪಳಾದ ರುಕ್ಮಿಣಿಯಲ್ಲಿ ನರರಂತೆ ನಟಿಸುತ್ತ ಕ್ರೀಡಿಸಿದನು ' ಎಂಬುದಾಗಿ ಹೇಳಲಾಗಿದೆ.

ದೋಷವರ್ಜಿತ ರುಕ್ಮಿಣೀಶನ ವಿಲಾಸ ಸಂ -

ತೋಷದಲಿ ಕೇಳಿ ಪಠಿಸಿದ । ಪಠಿಸಿದಂಥವರ ಅಭಿ -

ಲಾಷೆ ಪೂರೈಸಿ ಸಲಹುವ ॥ 18 ॥ ॥ 135 ॥

ಅರ್ಥ : ದೋಷವರ್ಜಿತ = ದೋಷರಹಿತನಾದ , ರುಕ್ಮಿಣೀಶನ = ಶ್ರೀಕೃಷ್ಣನ , ವಿಲಾಸ = ಲೀಲೆಯನ್ನು , ಸಂತೋಷದಲಿ = ಪ್ರೀತಿಯಿಂದ (ಭಕ್ತಿಯಿಂದ) , ಕೇಳಿ ಪಠಿಸಿದಂಥವರ = ಕೇಳುವವರ ಮತ್ತು ಓದುವವರ , ಅಭಿಲಾಷೆ = ಅಭೀಷ್ಟಗಳನ್ನು , ಪೂರೈಸಿ = ಕೊಟ್ಟು (ಪೂರ್ಣಗೊಳಿಸಿ) , ಸಲಹುವ = ರಕ್ಷಿಸುವನು.

ನೀತಜನಕನು ಜಗನ್ನಾಥವಿಟ್ಠಲ ಜಗ -

ನ್ಮಾತೆಯೆನಿಸುವಳು ಮಹಲಕ್ಷ್ಮೀ । ಮಹಲಕ್ಷ್ಮಿಸುತ ಬ್ರಹ್ಮ -

ಭ್ರಾತನೆನಿಸುವನು ಗುರುರಾಯ ॥ 19 ॥ ॥ 136 ॥

ಅರ್ಥ : ನೀತಜನಕನು = ನಿಯತ (ಶಾಶ್ವತ) ತಂದೆಯು , ಜಗನ್ನಾಥವಿಟ್ಠಲ = ಜಗದೊಡೆಯನಾದ ವಿಟ್ಠಲನು , ಮಹಲಕ್ಷ್ಮೀ = ಮಹಾಲಕ್ಷ್ಮೀದೇವಿಯು , ಜಗನ್ಮಾತೆಯೆನಿಸುವಳು = ಜಗತ್ತಿನ ತಾಯಿಯೆನಿಸುತ್ತಾಳೆ. ಮಹಲಕ್ಷ್ಮಿಸುತ = ಮಹಾಲಕ್ಷ್ಮೀದೇವಿಯ ಮಗನಾದ , ಬ್ರಹ್ಮಭ್ರಾತನು = ಬ್ರಹ್ಮದೇವನ ಅನುಜನಾದ ಶ್ರೀವಾಯುದೇವನು , ಗುರುರಾಯ = ಗುರುಗಳ ರಾಜನು ( ಜಗದ್ಗುರುವು) , ಎನಿಸುವನು = ಎಂದು (ಶಾಸ್ತ್ರಗಳಿಂದ) ಹೇಳಲ್ಪಡುತ್ತಾನೆ.

ವ್ಯಾಖ್ಯಾನ : 

ಕೀರ್ತಿಶೇಷ ಮಾಧ್ವಭೂಷಣ ದಿ॥ ಶ್ರೀ ಬಿ. ಭೀಮರಾವ್ , ದಾವಣಗೆರೆ.

**********