Audio by Mrs. Nandini Sripad
ಶ್ರೀ ಕೃಷ್ಣ ಸ್ತುತಿ
ಜ್ಞಾನ ಸುಜ್ಞಾನ ಪ್ರಜ್ಞಾನ ವಿಜ್ಞಾನಮಯ
ಮಾಣವಕರೂಪ ವಸುದೇವ । ವಸುದೇವತನಯ ಸು - ಜ್ಞಾನವನು ಕೊಟ್ಟು ಕರುಣಿಸೊ ॥ 1 ॥ ॥ 137 ॥
ಆದಿನಾರಾಯಣನು ಭೂದೇವಿಮೊರೆಕೇಳಿ
ಯಾದವರ ಕುಲದಲ್ಲಿ ಜನಿಸಿದ । ಜನಿಸಿದ ಶ್ರೀಕೃಷ್ಣ
ಪಾದಕ್ಕೆ ಶರಣೆಂಬೆ ದಯವಾಗೊ ॥ 2 ॥ ॥ 138 ॥
ವಸುದೇವನಂದನನ ಹಸುಗೂಸು ಎನಬೇಡಿ
ಶಿಶುವಾಗಿ ಕೊಂದ ಶಕಟನ್ನ । ಶಕಟವತ್ಸಾಸುರರ
ಅಸುವಳಿದು ಪೊರೆದ ಜಗವನ್ನ ॥ 3 ॥ ॥ 139 ॥
ವಾತರೂಪಿಲಿ ಬಂದ ಆ ತೃಣಾವರ್ತನ್ನ
ಪಾತಾಳಕಿಳುಹಿ ಮಡುಹಿದ । ಮಡುಹಿ ಮೊಲೆಯುಣಿಸಿದಾ
ಪೂತಣಿಯ ಕೊಂದ ಪುರುಷೇಶ ॥ 4 ॥ ॥ 140 ॥
ದೇವಕೀಸುತನಾಗಿ ಗೋವುಗಳ ಕಾಯ್ದರೆ
ಪಾವಕನ ನುಂಗಿ ನಲಿವೋನೆ । ನಲಿವೋನೆ ಮೂರ್ಲೋಕ ಓವ ದೇವೇಂದ್ರ ತುತಿಪೋನೆ ॥ 5 ॥ ॥ 141 ॥
ಕುವಲಯಾಪೀಡನನು ಲವಮಾತ್ರದಲಿ ಕೊಂದು
ಶಿವನ ಚಾಪವನು ಮುರಿದಿಟ್ಟ । ಮುರಿದಿಟ್ಟ ಮುಷ್ಟಿಕನ
ಬವರದಲಿ ಕೆಡಹಿದ ಧರೆಯೊಳು ॥ 6 ॥ ॥ 142 ॥
ಕಪ್ಪ ಕೊಡಲಿಲ್ಲೆಂದು ದರ್ಪದಲಿ ದೇವೇಂದ್ರ
ಗುಪ್ಪಿದನು ಮಳೆಯ ವ್ರಜದೊಳು । ವ್ರಜದೊಳು ಪರ್ವತವ
ಪುಷ್ಪದಂತೆತ್ತಿ ಸಲಹಿದ ॥ 7 ॥ ॥ 143 ॥
ವಂಚಿಸಿದ ಹರಿಯೆಂದು ಸಂಚಿಂತೆಯಲಿ ಕಂಸ
ಮಂಚದ ಮೇಲೆ ಕುಳಿತಿರ್ದ । ಕುಳಿತಿರ್ದ ಮದಕರಿಗೆ
ಪಂಚಾಸ್ಯನಂತೆ ಎರಗೀದ ॥ 8 ॥ ॥ 144 ॥
ದುರ್ಧರ್ಷಕಂಸನ್ನ ಮಧ್ಯರಂಗದಿ ಕೆಡಹಿ
ಗುದ್ದಿಟ್ಟ ತಲೆಯ ಜನ ನೋಡೆ । ಜನ ನೋಡೆ ದುರ್ಮತಿಯ
ಮರ್ದಿಸಿದ ಕೃಷ್ಣ ಸಲಹೆಮ್ಮ ॥ 9 ॥ ॥ 145 ॥
ಉಗ್ರಸೇನಗೆ ಪಟ್ಟ ಶ್ರೀಘ್ರದಲಿ ಕಟ್ಟಿ ಕಾ -
ರಾಗೃಹದಲ್ಲಿದ್ದ ಜನನಿಯ । ಜನನಿಜನಕರ ಬಿಡಿಸಿ
ಅಗ್ರಜನ ಕೂಡಿ ಹೊರವಂಟ ॥ 10 ॥ ॥ 146 ॥
ಅಂಬುಜಾಂಬಕಿಗೊಲಿದು ಜಂಭಾರಿಪುರದಿಂದ ಕೆಂಬಲ್ಲನಮರ ತೆಗೆದಂಥ । ತೆಗೆದಂಥ ಕೃಷ್ಣನ ಕ - ರಾಂಬುಜಗಳೆಮ್ಮ ಸಲಹಲಿ ॥ 11 ॥ ॥ 147 ॥
ಒಪ್ಪಿಡಿಯವಲಕ್ಕಿಗೊಪ್ಪಿಕೊಂಡ ಮುಕುಂದ
ವಿಪ್ರನಿಗೆ ಕೊಟ್ಟ ಸೌಭಾಗ್ಯ । ಸೌಭಾಗ್ಯ ಕೊಟ್ಟ ನ -
ಮ್ಮಪ್ಪಗಿಂದಧಿಕ ದೊರೆಯುಂಟೆ ॥ 12 ॥ ॥ 148 ॥
ಗಂಧವಿತ್ತಬಲೆಯಳ ಕುಂದನೆಣಿಸದೆ ಪರಮ -
ಸುಂದರಿಯ ಮಾಡಿ ವಶನಾದ । ವಶನಾದ ಗೋ -
ವಿಂದ ಗೋವಿಂದ ನೀನೆಂಥ ಕರುಣಾಳೋ ॥ 13 ॥ ॥ 149 ॥
ಎಂದು ಕಾಂಬೆನೊ ನಿನ್ನ ಮಂದಸ್ಮಿತಾನನವ
ಕಂದರ್ಪನಯ್ಯ ಕವಿಗೇಯ । ಕವಿಗೇಯ ನಿನ್ನಂಥ
ಬಂಧುಗಳು ನಮಗಿರಲೊ ಅನುಗಾಲ ॥ 14 ॥ ॥ 150 ॥
ರಂಗರಾಯನೆ ಕೇಳು ಶೃಂಗಾರಗುಣಪೂರ್ಣ
ಬಂಗಪಡಲಾರೆ ಭವದೊಳು । ಭವಬಿಡಿಸಿ ಎನ್ನಂತ -
ರಂಗದಲಿ ನಿಂತು ಸಲಹಯ್ಯ ॥ 15 ॥ ॥ 151 ॥
ದಾನವಾರಣ್ಯಕೆ ಕೃಶಾನು ಕಾಮಿತಕಲ್ಪ -
ಧೇನು ಶ್ರೀಲಕ್ಷ್ಮೀಮುಖಪದ್ಮ । ಮುಖಪದ್ಮನವಸುಸ -
ದ್ಭಾನು ನೀನೆಮಗೆ ದಯವಾಗೊ ॥ 16 ॥ ॥ 152 ॥
ತಾಪತ್ರಯಗಳು ಮಹದಾಪತ್ತು ಪಡಿಸೋವು
ಕಾಪಾಡು ಕಂಡ್ಯ ಕಮಲಾಕ್ಷ । ಕಮಲಾಕ್ಷ ಮೊರೆಯಿಟ್ಟ
ದ್ರೌಪದಿಯ ಕಾಯ್ದೆ ಅಳುಕದೆ ॥ 17 ॥ ॥ 153 ॥
ಕರಣನಿಯಾಮಕನೆ ಕರುಣಾಳು ನೀನೆಂದು
ಮೊರೆಹೊಕ್ಕೆ ನಾನಾ ಪರಿಯಲ್ಲಿ । ಪರಿಯಲ್ಲಿ ಮಧ್ವೇಶ
ಮರುಳು ಮಾಡುವುದು ಉಚಿತಲ್ಲ ॥ 18 ॥ ॥ 154 ॥
ಮತದೊಳಗೆ ಮಧ್ವಮತ ವ್ರತದೊಳಗೆ ಹರಿದಿನವು
ಕಥೆಯೊಳಗೆ ಭಾಗವತಕಥೆಯೆನ್ನಿ । ಕಥೆಯೆನ್ನಿ ಮೂರ್ಲೋಕ -
ಕತಿಶಯ ಶ್ರೀಕೃಷ್ಣಪ್ರತಿಮೆನ್ನಿ ॥ 19 ॥ ॥ 155 ॥
ನೀನಲ್ಲದನ್ಯರಿಗೆ ನಾನೆರಗೆನೋ ಸ್ವಾಮಿ
ದಾನವಾಂತಕನೆ ದಯವಂತ । ದಯವಂತ ಎನ್ನಭಿ -
ಮಾನ ನಿನಗಿರಲೋ ದಯವಾಗೊ ॥ 20 ॥ ॥ 156 ॥
ಲೆಕ್ಕವಿಲ್ಲದೆ ದೇಶ ತುಕ್ಕಿದರೆ ಫಲವೇನು
ಶಕ್ತನಾದರೆ ಮಾತ್ರ ಫಲವೇನು । ಫಲವೇನು ನಿನ್ನ ಸ -
ದ್ಭಕ್ತರನು ಕಂಡು ನಮಿಸದೆ ॥ 21 ॥ ॥ 157 ॥
ನರರ ಕೊಂಡಾಡಿ ದಿನ ಬರಿದೆ ಕಳೆಯಲು ಬೇಡ
ನರನ ಸಖನಾದ ಶ್ರೀಕೃಷ್ಣ । ಶ್ರೀಕೃಷ್ಣಮೂರ್ತಿಯ
ಚರಿತೆ ಕೊಂಡಾಡೋ ಮನವುಬ್ಬಿ ॥ 22 ॥ ॥ 158 ॥
ಪಾಹಿ ಪಾಂಡವಪಾಲ ಪಾಹಿ ರುಕ್ಮಿಣಿಲೋಲ
ಪಾಹಿ ದ್ರೌಪದಿಯ ಅಭಿಮಾನ । ಅಭಿಮಾನ ಕಾಯ್ದ ಹರಿ
ದೇಹಿ ಕೈವಲ್ಯ ನಮಗಿಂದು ॥ 23 ॥ ॥ 159 ॥
ಪಾಹಿ ಕರುಣಾಕರನೆ ಪಾಹಿ ಲಕ್ಷ್ಮೀರಮಣ
ಪಾಹಿ ಗೋಪಾಲ ಗುಣಶೀಲ । ಗುಣಶೀಲ ಪಾಪಸಂ -
ದೋಹ ಕಳೆದೆನ್ನ ಸಲಹಯ್ಯ ॥ 24 ॥ ॥ 160 ॥
ಏಕಾಂತಿಗಳ ಒಡೆಯ ಲೋಕೈಕರಕ್ಷಕಾ -
ನೇಕಜನವಂದ್ಯ ನಳಿನಾಕ್ಷ । ನಳಿನಾಕ್ಷ ನಿನ್ನ ಪಾ -
ದಕ್ಕೆ ಕೈಮುಗಿವೆ ದಯವಾಗೋ ॥ 25 ॥ ॥ 161 ॥
ಬಾಹಿರಂತರದಲ್ಲಿ ದೇಹಾಭಿಮಾನಿಗಳು
ನೀ ಹೇಳಿದಂತೆ ನಡಿಸೋರು । ನಡಿಸೋರು ನುಡಿಸೋರು
ದ್ರೋಹಕ್ಕೆ ಎನ್ನ ಗುರಿಮಾಳ್ಪೆ ॥ 26 ॥ ॥ 162 ॥
ಏಕಾದಶೇಂದ್ರಿಯಗಳೇಕಪ್ರಕಾರದಲಿ
ಲೋಕೈಕನಾಥ ನಿನ್ನಲ್ಲಿ । ನಿನ್ನಲ್ಲಿ ವಿಸ್ಮೃತಿಯ ಕೊಡಲು
ವೈಕುಂಠ ನಾನೊಲ್ಲೆ ॥ 27 ॥ ॥ 163 ॥
ನಿನ್ನವರ ನೀ ಮರೆದರಿನ್ನು ಸಾಕುವರ್ಯಾರು
ಪನ್ನಂಗಶಯನ ಪುರುಷೇಶ । ಪುರುಷೇಶ ನೀ ಸತತ ಶರಣ -
ರನು ಬಿಡುವೋದುಚಿತಲ್ಲ ॥ 28 ॥ ॥ 164 ॥
ಸ್ವಚ್ಛ ಗಂಗೆಯ ಒಳಗೆ ಅಚ್ಯುತನ ಸ್ಮರಿಸಿದೊಡೆ ಅಚ್ಚ ಮಡಿಯೆಂದು ಕರೆಸೋರು । ಕರೆಸೋರು ಕೈವಲ್ಯ
ನಿಶ್ಚಯವು ಕಂಡ್ಯ ಎಮಗಿನ್ನು ॥ 29 ॥ ॥ 165 ॥
ಆನಂದನಂದ ಪರಮಾನಂದ ರೂಪ ನಿ -
ತ್ಯಾನಂದವರದ ಅಧಮಾರ । ಅಧಮರಿಗೆ ನಾರಾಯ - ಣಾನಂದಮಯನೆ ದಯವಾಗೊ ॥ 30 ॥ ॥ 166 ॥
ಏನೆಂಬೆ ನಿನ್ನಾಟಕಾನಂದಮಯನೆ ಗುಣಿ -
ಗುಣಗಳೊಳಗಿದ್ದು ಗುಣಕಾರ್ಯ । ಗುಣಕಾರ್ಯಗಳ ಮಾಡಿ
ಪ್ರಾಣಿಗಳಿಗುಣಿಸುವಿ ಸುಖದುಃಖ ॥ 31 ॥ ॥ 167 ॥
ಕುಟ್ಟಿ ಬೀಸಿ ಕುಯ್ದು ಸುಟ್ಟು ಬೇಯ್ಸಿದ ಪಾಪ ಕೆಟ್ಟುಪೋಪುದಕೆ ಬಗೆಯಿಲ್ಲ । ಬಗೆಯಿಲ್ಲದದರಿಂದ
ವಿಠ್ಠಲನ ಪಾಡಿ ಸುಖಿಯಾಗು ॥ 32 ॥ ॥ 168 ॥
ಶುಕನಯ್ಯ ನೀನೆ ತಾರಕನೆಂದು ನಿನ್ನ ಸೇ -
ವಕರು ಪೇಳುವುದು ನಾ ಕೇಳಿ । ನಾ ಕೇಳಿ ಮೊರೆಹೊಕ್ಕೆ
ಭಕುತವತ್ಸಲನೆ ದಯವಾಗೋ ॥ 33 ॥ ॥ 169 ॥
ಎನ್ನ ಪೋಲುವ ಪತಿತರಿನ್ನಿಲ್ಲ ಲೋಕದೊಳು ಪತಿತಪಾ -
ವನ ನಿನಗೆ ಸರಿಯಿಲ್ಲ । ಸರಿಯಿಲ್ಲ ಲೋಕದೊಳು
ಅನ್ಯಭಯ ಎನಗೆ ಮೊದಲಿಲ್ಲ ॥ 34 ॥ ॥ 170 ॥
ನೀ ನುಡಿದು ನಡೆದಂತೆ ನಾ ನುಡಿದು ನಡೆವೆನೋ
ಜ್ಞಾನಿಗಳ ಅರಸ ಗುಣಪೂರ್ಣ । ಗುಣಪೂರ್ಣ ನೀನೆನ್ನ
ಹೀನತೆಯ ಮಾಡಿ ಬಿಡುವೊದೇ ॥ 35 ॥ ॥ 171 ॥
ಮೂರು ಗುಣಗಳ ಮಾನಿ ಶ್ರೀರಮಾಭೂದುರ್ಗೆ
ನಾರೇರ ಮಾಡಿ ನಲಿದಾಡಿ । ನಲಿದಾಡಿ ಜೀವಿಗಳ
ದೂರತರ ಮಾಡಿ ನಗುತಿರ್ಪೆ ॥ 36 ॥ ॥ 172 ॥
ವಿಷಯದೊಳು ಮನವಿರಿಸಿ ವಿಷಯ ಮನದೊಳಗಿರಿಸಿ
ವಿಷಯೇಂದ್ರಿಯಗಳ ಅಭಿಮಾನಿ । ಅಭಿಮಾನಿ ದಿವಿಜರಿಗೆ
ವಿಷಯನಾಗದಲೆ ಇರುತಿರ್ಪೆ ॥ 37 ॥ ॥ 173 ॥
ಲೋಕನಾಯಕನಾಗಿ ಲೋಕದೊಳು ನೀನಿದ್ದು
ಲೋಕಗಳ ಸೃಜಿಸಿ ಸಲಹುವಿ । ಸಲಹಿ ಸಂಹರಿಸುವ
ಲೋಕೇಶ ನಿನಗೆ ಎಣೆಗಾಣೆ ॥ 38 ॥ ॥ 174 ॥
ಜಗದುದರ ನೀನಾಗಿ ಜಗದೊಳಗೆ ನೀನಿಪ್ಪೆ
ಜಗದಿ ಜೀವರನು ಸೃಜಿಸು - ವಿ । ಸೃಜಿಸಿ ಜೀವರೊಳಿದ್ದು
ಜಗದನ್ನನೆಂದು ಕರೆಸು - ವಿ ॥ 39 ॥ ॥ 175 ॥
ಏಸು ಜನ್ಮದ ಪುಣ್ಯ ತಾ ಸಮನಿಸಿತೊ ಎನಗೆ
ವಾಸುಕಿಶಯನ ಜನರೆಲ್ಲ । ಜನರೆಲ್ಲ ವೈಕುಂಠ -
ದಾಸನೆಂದೆನ್ನ ತುತಿಸೋರು ॥ 40 ॥ ॥ 176 ॥
ಮಣಿಕುಂದಣಗಳು ಕಂಕಣದಿ ಶೋಭಿಸುವಂತೆ
ತೃಣದಿ ನಿನ್ನಖಿಳ ಶ್ರೀದೇವಿ । ಶ್ರೀದೇವಿಸಹಿತ ನಿ -
ರ್ಗುಣನು ಶೋಭಿಸುವಿ ಪ್ರತಿದಿನ ॥ 41 ॥ ॥ 177 ॥
ಈತನ ಪದಾಂಬುಜ ವಿಧಾತೃ ಮೊದಲಾದ ಸುರ -
ವ್ರಾತ ಪೂಜಿಪುದು ಪ್ರತಿದಿನ । ಪ್ರತಿದಿನದಿ ಶ್ರೀಜಗ -
ನ್ನಾಥವಿಠ್ಠಲನ ನೆನೆ ಕಂಡ್ಯ ॥ 42 ॥ ॥ 178 ॥
*************
ಶ್ರೀ ಜಗನ್ನಾಥದಾಸಾರ್ಯ ವಿರಚಿತ ತತ್ತ್ವಸುವ್ವಾಲಿ
ಶ್ರೀ ಕೃಷ್ಣ ಸ್ತುತಿ
ಜ್ಞಾನಸುಜ್ಞಾನಪ್ರಜ್ಞಾನವಿಜ್ಞಾನಮಯ
ಮಾಣವಕರೂಪ ವಸುದೇವ । ವಸುದೇವತನಯ ಸು - ಜ್ಞಾನವನು ಕೊಟ್ಟು ಕರುಣಿಸೊ ॥ 1 ॥ ॥ 137 ॥
ಅರ್ಥ : ಜ್ಞಾನಸುಜ್ಞಾನಪ್ರಜ್ಞಾನವಿಜ್ಞಾನಮಯ = ಜ್ಞಾನ , ಸುಜ್ಞಾನ , ಪ್ರಜ್ಞಾನ , ವಿಜ್ಞಾನಗಳೇ ದೇಹವಾಗುಳ್ಳ ( ಪರಮಾತ್ಮನ ಸ್ವರೂಪಗಳಾದ ಈ ಪ್ರಭೇದಗಳಲ್ಲಿ ಯಾವ ಭೇದವೂ ಇಲ್ಲದಿದ್ದರೂ, ರಮಾಬ್ರಹ್ಮಾದಿ ಸರ್ವರ ಜ್ಞಾನಾದಿಗಳ ಪ್ರಧಾನ ನಿಯಾಮಕನಾದ್ದರಿಂದ ತನ್ಮಯನೆಂದು ಕರೆಯಲ್ಪಡುವ ) , ಮಾಣವಕರೂಪ = ಬಾಲರೂಪಿಯಾದ , ವಸುದೇವ = ಸಕಲ ಸಂಪತ್ತಿನ ಒಡೆಯನಾದ , ವಸುದೇವ ತನಯ = ವಸುದೇವನ ಪುತ್ರನಾದ ಹೇ ಶ್ರೀಕೃಷ್ಣ ! ಸುಜ್ಞಾನವನು = ಶುದ್ಧವಾದ (ಯಥಾರ್ಥ) ಜ್ಞಾನವನ್ನು , ಕೊಟ್ಟು = ದಯಪಾಲಿಸಿ , ಕರುಣಿಸೊ = ಕೃಪೆದೋರು.
ವಿಶೇಷಾಂಶ : (1) ' ಮಯ ' ಎಂಬುದಕ್ಕೆ ' ಪ್ರಚುರ - ಪೂರ್ಣ ' ವೆಂದರ್ಥ. ಜ್ಞಾನಮಯನೆಂದರೆ ಜ್ಞಾನಪೂರ್ಣ - ಜ್ಞಾನದೇಹೀ ಎಂದೇ ಅರ್ಥ . ಜ್ಞಾನಾನಂದಾದಿಗಳು ಪರಮಾತ್ಮನ ಸ್ವರೂಪವೇ ಆದರೂ , ಪರಮಾತ್ಮನ ಜ್ಞಾನ ಆನಂದ ಇತ್ಯಾದಿ ವ್ಯವಹಾರವು 'ವಿಶೇಷ' ಬಲದಿಂದ ಮಾತ್ರ. ನಿತ್ಯವಸ್ತುವಿನ ನಿತ್ಯಧರ್ಮಗಳು ವಸ್ತುವಿನಿಂದ ಅತ್ಯಂತ ಅಭಿನ್ನಗಳೇ ಆಗಿದ್ದರೂ , ಭಿನ್ನವಿದ್ದಂತೆ ವ್ಯವಹರಿಸುವುದು (ತಿಳಿಯುವುದು-ಹೇಳುವುದು) 'ವಿಶೇಷ'ವೆಂಬ ವಸ್ತುಗತ ಸ್ವಭಾವಧರ್ಮದಿಂದ ಮಾತ್ರ. ಪರಮಾತ್ಮನ ಸ್ವರೂಪಕ್ಕೂ ಗುಣಗಳಿಗೂ ಯಾವ ಭೇದವೂ ಇಲ್ಲ. ಜ್ಞಾನ , ಆನಂದ ಮೊದಲಾದ ಗುಣಗಳು ಪರಸ್ಪರ ಅಭಿನ್ನಗಳೂ ಆದವು. ಜ್ಞಾನದಲ್ಲಿ ಆನಂದವೂ , ಆನಂದದಲ್ಲಿ ಜ್ಞಾನವೂ ಇರುವುವು. ಹಾಗೆಯೇ ಇತರ ಸಕಲ ಗುಣಗಳೂ ಇರುವುವು. ಜ್ಞಾನವೇ ಆನಂದವೂ , ಆನಂದವೇ ಜ್ಞಾನವೂ ಎಂದು ಸಹ ಅರ್ಥ.
(2) ಸುಜ್ಞಾನ , ಪ್ರಜ್ಞಾನ , ವಿಜ್ಞಾನಗಳೆಂಬವು ಜ್ಞಾನಪ್ರಭೇದಗಳು. ಪರಮಾತ್ಮನಲ್ಲಿರುವ ಜ್ಞಾನಾದಿ ಪ್ರಭೇದಗಳಲ್ಲಿ ಏನೂ ವಿಶೇಷವಿಲ್ಲ. ಆದರೂ ಜೀವರು ತಮ್ಮ ಯೋಗ್ಯತಾನುಸಾರ , ಶ್ರೀಹರಿಯ ಜ್ಞಾನದ ಅಚಿಂತ್ಯ ಮಹಿಮೆಯನ್ನು ಅರಿತುಕೊಳ್ಳಲು ಜ್ಞಾನಾದಿಗಳ ಪ್ರತ್ಯೇಕ ವ್ಯವಹಾರವು ಸಹಾಯಕವಾಗುವುದು. ಜ್ಞಾನ , ಸುಜ್ಞಾನಾದಿಗಳ ಪ್ರಾಪ್ತಿಗೂ ಕಾರಣವಾಗುತ್ತದೆ.
(3) ವಿಷಯವನ್ನು ಗ್ರಹಿಸುವುದು ಜ್ಞಾನ. ಈ ಲಕ್ಷಣವು , ಸುಜ್ಞಾನಾದಿಗಳಲ್ಲಿ ಸಹ ಇದೆ. ಆದರೆ ಅವು ವಿಶೇಷ ಲಕ್ಷಣಯುಕ್ತವೂ ಆಗಿವೆ. ಸುಜ್ಞಾನವೆಂದರೆ ಯಥಾರ್ಥ ಜ್ಞಾನ. ಅರ್ಥವೆಂದರೆ ವಸ್ತು ಅಥವಾ ವಿಷಯ. ಅದನ್ನು ಇದ್ದಂತೆ ತಿಳಿಯುವುದು ಯಥಾರ್ಥ ಜ್ಞಾನವು. ಸಂಶಯ , ವಿಪರೀತ (ವಿರುದ್ಧ)ಗಳಿಂದ ರಹಿತವಾದುದು. ಪ್ರಜ್ಞಾನವೆಂಬುದು ಸುಜ್ಞಾನದಲ್ಲಿ ವಿಶೇಷವುಳ್ಳದ್ದು. ಉದಾ : ದೇಹವನ್ನು ದೇಹವೆಂದು ತಿಳಿಯುವುದು ಸುಜ್ಞಾನ ; ದೇಹಗತ ನಾಡಿಗಳು , ಪ್ರಾಣಾದಿಗಳ ವ್ಯಾಪಾರ ಇತ್ಯಾದಿಗಳೊಡನೆ ದೇಹವನ್ನು ತಿಳಿಯುವುದು ಪ್ರಜ್ಞಾನ . ವಸ್ತುಸಂಬಂಧವಾದ ಸಕಲ ವಿಶೇಷ ಧರ್ಮಗಳನ್ನು ತಿಳಿಯುವುದು ವಿಜ್ಞಾನ. ತಿಳಿಯುವ ಶಕ್ತಿಯೆಂಬ ಜ್ಞಾನವು ,ಚೇತನನ ಸಾಮಾನ್ಯ ಲಕ್ಷಣವು. ಎಲ್ಲ ಚೇತನರೂ ಜ್ಞಾನವುಳ್ಳವರೇ. ಸಾತ್ತ್ವಿಕಸ್ವಭಾವದ ಚೇತನರು ಸುಜ್ಞಾನವುಳ್ಳವರು. ದೇವತೆಗಳು (ಅವರಲ್ಲಿಯೂ ತತ್ತ್ವಾಭಿಮಾನಿಗಳು) ಪ್ರಜ್ಞಾನವುಳ್ಳವರು. ಋಜುಗಣದ ಬ್ರಹ್ಮಾದಿಗಳು ವಿಜ್ಞಾನಿಗಳು. ಬ್ರಹ್ಮಾದಿಗಳಿಂದ ಅಧಿಕವಾದ , ಸಕಲ ವಸ್ತುಗಳನ್ನೂ ಅಶೇಷವಿಶೇಷಗಳೊಂದಿಗೆ ತಿಳಿದಿರುವ , ವಿಲಕ್ಷಣವಿಜ್ಞಾನಿಗಳು - ರಮಾನಾರಾಯಣರು. ಮೋಕ್ಷಪ್ರಾಪ್ತಿಗೆ ಸುಜ್ಞಾನವು ಅತ್ಯವಶ್ಯಕ. ಸಾತ್ತ್ವಿಕರ ಸ್ವರೂಪಸ್ಥಿತವಾದ , ಆ ಸುಜ್ಞಾನದ ಆವಿರ್ಭಾವವನ್ನು ಅನುಗ್ರಹಿಸೆಂದು ಶ್ರೀಕೃಷ್ಣನಲ್ಲಿ ಪ್ರಾರ್ಥಿಸುತ್ತಾರೆ.
ಆದಿನಾರಾಯಣನು ಭೂದೇವಿ ಮೊರೆ ಕೇಳಿ
ಯಾದವರ ಕುಲದಲ್ಲಿ ಜನಿಸಿದ । ಜನಿಸಿದ ಶ್ರೀಕೃಷ್ಣ
ಪಾದಕ್ಕೆ ಶರಣೆಂಬೆ ದಯವಾಗೊ ॥ 2 ॥ ॥ 138 ॥
ಅರ್ಥ : ಆದಿನಾರಾಯಣನು = ಮೂಲರೂಪಿ ನಾರಾಯಣನು , ಭೂದೇವಿ ಭೊರೆ = ಭೂದೇವಿಯು ಶರಣು ಹೊಂದಿ ರಕ್ಷಿಸೆಂದು ಮಾಡಿಕೊಂಡ ಪ್ರಾರ್ಥನೆಯನ್ನು , ಕೇಳಿ = ( ಬ್ರಹ್ಮದೇವನ ವಿಜ್ಞಾಪನೆಯ ಮೂಲಕ ) ತಿಳಿದು , ಯಾದವರ ಕುಲದಲ್ಲಿ = ಯದುವಂಶದಲ್ಲಿ , ಜನಿಸಿದ = ಅವತರಿಸಿದ , ಶ್ರೀಕೃಷ್ಣ = ಹೇ ಶ್ರೀಕೃಷ್ಣನೇ ! ಪಾದಕ್ಕೆ = ನಿನ್ನ ಪಾದಗಳಿಗೆ , ಶರಣೆಂಬೆ = ( ಅವೇ ನನಗೆ ಗತಿಯೆಂಬ ದೃಢಜ್ಞಾನದಿಂದ ) ನಮಸ್ಕರಿಸುವೆನು , ದಯವಾಗೊ = ಕೃಪೆಮಾಡು.
ವಿಶೇಷಾಂಶ : (1) ಭೂದೇವಿಯು ಗೋರೂಪವನ್ನು ಧರಿಸಿ , ಕಣ್ಣೀರು ಸುರಿಸುತ್ತ , ಬ್ರಹ್ಮನ ಬಳಿಗೆ ಬಂದು , ತನ್ನ ವ್ಯಸನವನ್ನು ಕರುಣೆ ಹುಟ್ಟುವಂತೆ ಹೇಳಿಕೊಂಡಳು. ಅದನ್ನು ಬ್ರಹ್ಮನು ಲಾಲಿಸಿ , ರುದ್ರಾದಿ ದೇವತೆಗಳೊಡನೆ ಕ್ಷೀರಸಮುದ್ರದ ತೀರಕ್ಕೆ ಬಂದು, ಪುರುಷಸೂಕ್ತದಿಂದ ದೇವೋತ್ತಮನಾದ ಶ್ರೀಮಹಾವಿಷ್ಣುವನ್ನು ಸ್ತುತಿಸಿದನು. ಧ್ಯಾನಮಗ್ನನಾದ ಬ್ರಹ್ಮನಿಗೆ ಆಕಾಶವಾಣಿಯ ರೂಪದಿಂದ ವಿಷ್ಣುವು ಆಜ್ಞಾಪಿಸಿದ್ದನ್ನು , ಬ್ರಹ್ಮನು ದೇವತೆಗಳಿಗೆ ತಿಳಿಸಿದನು. ' ಭೂದೇವಿಯ ದುಃಖ ಪರಿಹಾರಕ್ಕಾಗಿ ವಿಷ್ಣುವು , ವಸುದೇವ ದೇವಕಿಯರನ್ನು ನಿಮಿತ್ತಮಾಡಿಕೊಂಡು ಅವತರಿಸುವನಾದ್ದರಿಂದ , ನೀವೆಲ್ಲರೂ ಅದಕ್ಕೆ ಮೊದಲು ಭೂಮಿಯಲ್ಲಿ ಸೇವಾರ್ಥವಾಗಿ ಅಂಶಗಳಿಂದ ಅವತರಿಸಿರಿ ' ಎಂದು ದೇವತೆಗಳಿಗೆ ಹೇಳಿದನು.
(2) ' ಜನ್ಮ ಕರ್ಮ ಚ ಮೇ ದಿವ್ಯಂ ಮಮ ಯೋ ವೇತ್ತಿ ತತ್ತ್ವತಃ ' - (ಗೀತಾ). ನನ್ನ ಜನ್ಮಕರ್ಮಗಳನ್ನು ಲೋಕವಿಲಕ್ಷಣಗಳೆಂದು ತಿಳಿಯುವವನೇ ಜ್ಞಾನಿಯು ; ' ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷತ್ವಂ ಹರೇ ಜನ್ಮ ನ ವಿಕಾರಿ ಕಥಂಚನ ' - ಸದಾ ವಿದ್ಯಮಾನನಾದ ಸೂರ್ಯನು ಉದಯಿಸಿದಾಗ , ' ಸೂರ್ಯನು ಹುಟ್ಟಿದನು ' ಎಂಬಂತೆ ಶ್ರೀಹರಿಯು ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಗೋಚರನಾಗುವುದೇ ಅವನ ಜನ್ಮವು ; ಆತನಿಗೆ ಪ್ರಾಕೃತ ದೇಹವಿಲ್ಲ - ಎಲ್ಲ ರೂಪಗಳೂ ಚಿದಾನಂದಾತ್ಮಕವಾದವುಗಳೇ.
ಮಾಂಸ , ಮೇದಸ್ಸು , ಅಸ್ಥಿಗಳಿಂದಾದ ಪ್ರಾಕೃತದೇಹವು ಶ್ರೀಹರಿಗೆ ಯಾವ ಕಾಲದಲ್ಲಿಯೂ ಇಲ್ಲ. ಅಂಥ ದೇಹಗಳನ್ನು ಸ್ವೀಕರಿಸುವುದು , ತ್ಯಜಿಸುವುದು ಸಹ ಎಂದೂ ಇಲ್ಲ. ಎಲ್ಲ ರೂಪಗಳೂ ಅನಂತಗುಣಗಳಿಂದ ಪೂರ್ಣವಾಗಿ , ಪರಸ್ಪರ ಅಭಿನ್ನಗಳಾಗಿವೆ. ಹೀಗೆಂಬ ಮಹಾಪ್ರಮೇಯವು ಪೂರ್ವೋಕ್ತ ಮತ್ತಿತರ ಅನೇಕ ಪ್ರಮಾಣಗಳಿಂದ ಸಿದ್ಧವಾಗುತ್ತದೆ.
ವಸುದೇವನಂದನನ ಹಸುಗೂಸು ಎನಬೇಡಿ
ಶಿಶುವಾಗಿ ಕೊಂದ ಶಕಟನ್ನ । ಶಕಟವತ್ಸಾಸುರರ
ಅಸುವಳಿದು ಪೊರೆದ ಜಗವನ್ನ ॥ 3 ॥ ॥ 139 ॥
ಅರ್ಥ : ವಸುದೇವನಂದನನ = ವಸುದೇವಸುತನಾದ ಕೃಷ್ಣನನ್ನು , ಹಸುಗೂಸು = ಎಳೆಯ ಮಗು (ಅರಿಯದ ಅಸಮರ್ಥ ಬಾಲಕ ) , ಎನಬೇಡಿ = ಎಂದು ತಿಳಿಯಬೇಡಿ ; ಶಿಶುವಾಗಿ = ಎಳೆಯ ಶಿಶುವಾದಾಗಲೇ , ಶಕಟನ್ನ = ಶಕಟಾಸುರನನ್ನು , ಕೊಂದ = ಕೊಂದನು ; ಶಕಟವತ್ಸಾಸುರರ = ಶಕಟಾಸುರ - ವತ್ಸಾಸುರರ , ಅಸುವಳಿದು = ಕೊಂದು , ಜಗವನ್ನ = ಲೋಕವನ್ನು (ವಿಶೇಷವಾಗಿ ವೃಂದಾವನದ ಪ್ರಜೆಗಳನ್ನು) , ಪೊರೆದ = ಕಾಪಾಡಿದನು.
ವಿಶೇಷಾಂಶ : (1) ಶಕಟ = ಬಂಡಿ. ಯಶೋದೆಯು ಯಮುನಾ ನದಿಗೆ ತನ್ನ ಸಖಿಯರೊಂದಿಗೆ ಬಂದು , ತಾವು ಬಂದ ಗಾಡಿಯ ಪಕ್ಕದಲ್ಲಿ ಶಿಶುವಾದ ಶ್ರೀಕೃಷ್ಣನನ್ನು ಮಲಗಿಸಿ ಹೋಗಿದ್ದಾಗ , ' ಶಕಟ'ನೆಂಬ ಕಂಸಭೃತ್ಯನು ಶ್ರೀಕೃಷ್ಣನನ್ನು ಕೊಲ್ಲಲು ಹವಣಿಸಿ , ಆ ಗಾಡಿಯನ್ನು ಹೊಕ್ಕು , ತನ್ನ ಮೇಲೆ ಕೆಡಹಲು ಉದ್ಯುಕ್ತನಾದುದನ್ನು ಬಲ್ಲ ಶ್ರೀಕೃಷ್ಣನು , ಮಕ್ಕಳಂತೆ ಕಾಲು ಮೇಲೆತ್ತಿ ಆಡುವ ನೆವದಿಂದ , ಗಾಡಿಯನ್ನು ಕೆಡಹಿ ಪುಡಿಪುಡಿ ಮಾಡಿದನು. ಅದರೊಂದಿಗೆ 'ಶಕಟ'ನೂ ಮೃತನಾದನು. ಇದನ್ನು ಬಂದು ಕಂಡ ಯಶೋದೆ ಮುಂತಾದವರು ಆಶ್ಚರ್ಯಚಕಿತರಾದರು.
(2) ನಂದಗೋಪ ಮೊದಲಾದ ಗೋಕುಲಜನರು , ವೃಂದಾವನಕ್ಕೆ ಬಂದು ಅಲ್ಲಿ ವಾಸಿಸುತ್ತಿದ್ದರು. ಆಗ ಶ್ರೀಕೃಷ್ಣನು ಇನ್ನೂ ಚಿಕ್ಕ ಬಾಲಕನು ; ಕರುಗಳನ್ನು ಮಾತ್ರ ಆಡಿಸಿಕೊಂಡು ಬರಲು ಅವಕಾಶವಿತ್ತು. ಒಂದು ದಿನ , ಕರುಗಳ ಗುಂಪಿನಲ್ಲಿ , ವತ್ಸಾಸುರನೆಂಬ ಕಂಸಭೃತ್ಯನು , ತನ್ನ ನಿಜರೂಪವನ್ನು ಮರೆಮಾಚಿ , ಕರುವಿನ ರೂಪದಿಂದ ಬಂದು ಸೇರಿಕೊಂಡನು ; ಸಮಯ ಸಾಧಿಸಿ ಶ್ರೀಕೃಷ್ಣನನ್ನು ಕೊಲ್ಲಲು ಬಂದಿದ್ದನು. ಆಗ ಶ್ರೀಕೃಷ್ಣನು ವತ್ಸ(ಕರು)ರೂಪದ ಅಸುರನ ಎರಡು ಕಾಲುಗಳನ್ನು ಹಿಡಿದೆತ್ತಿ , ತಿರುಗಿಸಿ , ಒಂದು ಬೇಲದ ಮರದ ಮೇಲೆ ಎಸೆದನು. ಅವನು ಕೆಳಗೆ ಬಿದ್ದು ಮೃತನಾದನು. ನಿಜರೂಪವನ್ನು ಹೊಂದಿದ ಮಹಾಕಾಯನಾದ ಆ ಅಸುರನನ್ನು ಕಂಡು , ವೃಂದಾವನದ ಜನರೆಲ್ಲರೂ ಶ್ರೀಕೃಷ್ಣನ ಮಹಿಮೆಯನ್ನರಿತು ಸ್ತುತಿಸಿದರು.
ಸೂಚನೆ : ದೈತ್ಯರಾಕ್ಷಸಾದಿಗಳು ಕಾಮರೂಪಿಗಳು ; ತಮ್ಮ ಇಚ್ಛಾನುಸಾರವಾದ ರೂಪವನ್ನು ತಮ್ಮ ಮಾಯಾಶಕ್ತಿಯಿಂದ ಧರಿಸಬಲ್ಲರು . ಮರಣಕಾಲದಲ್ಲಿ ಮಾತ್ರ ಆ ಇಚ್ಛಾಶಕ್ತಿಯು ಇಲ್ಲದ್ದರಿಂದ ನಿಜರೂಪವನ್ನೇ ಹೊಂದುವರು.
ವಾತರೂಪಿಲಿ ಬಂದ ಆ ತೃಣಾವರ್ತನ್ನ
ಪಾತಾಳಕಿಳುಹಿ ಮಡುಹಿದ । ಮಡುಹಿ ಮೊಲೆಯುಣಿಸಿದಾ
ಪೂತಣಿಯ ಕೊಂದ ಪುರುಷೇಶ ॥ 4 ॥ ॥ 140 ॥
ಅರ್ಥ : ವಾತರೂಪಿಲಿ = ಸುಂಟರಗಾಳಿಯ (ಸುತ್ತುವ ವಾಯು) ರೂಪದಿಂದ , ಬಂದ = (ಶ್ರೀಕೃಷ್ಣನನ್ನು ಆಕಾಶಕ್ಕೆ ಎತ್ತಿ ಒಯ್ದು ) ಕೊಲ್ಲಲು ಬಂದ , ಆ ತೃಣಾವರ್ತನ್ನ = (ಅದೇ ಕಂಸನ ದೂತನಾದ) ತೃಣಾವರ್ತನೆಂಬ ದೈತ್ಯನನ್ನು , ಪಾತಾಕಿಳುಹಿ = ಕೆಳಗೆ ಬೀಳಿಸಿ , ಮಡುಹಿದ = ಕೊಂದ ಮತ್ತು ಮೊಲೆಯುಣಿಸಿದ = (ತಾನಿನ್ನೂ ಏಳು ದಿನದ ಶಿಶುವಾಗಿರುವಾಗ ತನ್ನನ್ನು ಕೊಲ್ಲಲು ಬಂದು) ವಿಷಪೂರಿತ ಸ್ತನವನ್ನು ಉಣಿಸಿದ , ಆ ಪೂತಣಿಯ = (ಅದೇ ಕಂಸಪ್ರೇರಿತಳಾದ) ಪೂತನಿಯೆಂಬ ರಕ್ಕಸಿಯನ್ನು , ಕೊಂದ = ಸಂಹರಿಸಿದ , ಪುರುಷೇಶ = ಪುರುಷೋತ್ತಮನೇ ಶ್ರೀಕೃಷ್ಣನು.
ವಿಶೇಷಾಂಶ : (1) ಒಂದು ದಿನ ಶ್ರೀಕೃಷ್ಣನನ್ನು ಎತ್ತಿಕೊಂಡಿದ್ದ ಯಶೋದೆಯು , ಸಹಿಸಲಾರದಷ್ಟು ಭಾರವಾದ ಅವನನ್ನು ಕೆಳಗಿಳಿಸಿ ಆಶ್ಚರ್ಯಪಡುತ್ತಿದ್ದಳು. ಅಷ್ಟರಲ್ಲಿ ದೊಡ್ಡ ಸುಂಟರಗಾಳಿಯೆದ್ದಿತು. ಗೋಕುಲವೆಲ್ಲ ಧೂಳಿನಿಂದ ಮುಚ್ಚಿಹೋಯಿತು. ಕಣ್ಣುಗಳಲ್ಲಿ ಧೂಳು ತುಂಬಿ , ಜನರು ದಿಕ್ಕುತೋಚದಂತಾದರು. ಗಾಳಿಯು ಸ್ವಲ್ಪ ಮುಂದೆ ಸಾಗಿದ ಮೇಲೆ , ಶ್ರೀಕೃಷ್ಣನನ್ನು ಕಾಣದೆ , ಯಶೋದೆಯು ಭಯಭ್ರಾಂತಳಾದಳು. ಸುತ್ತಲೂ ಹುಡುಕುತ್ತಿರುವಲ್ಲಿ ಒಂದು ದೊಡ್ಡ ಕಲ್ಲುಬಂಡೆಯ ಮೇಲೆ ಮೃತನಾಗಿ ಬಿದ್ದಿದ್ದ ಭಯಂಕರ ರಾಕ್ಷಸನ ಎದೆಯ ಮೇಲೆ ನಲಿಯುತ್ತಿದ್ದ ಶ್ರೀಕೃಷ್ಣನನ್ನು ಜನರೂ ಯಶೋದೆಯೂ ಕಂಡರು ; ಶ್ರೀಕೃಷ್ಣನ ಈ ಅದ್ಭುತ ಮಹಿಮೆಯನ್ನು ಕೊಂಡಾಡಿದರು. ತೃಣಾವರ್ತನು ಶ್ರೀಕೃಷ್ಣನನ್ನು ಎತ್ತಿ ಸ್ವಲ್ಪ ಮೇಲೆ ತೆಗೆದುಕೊಂಡು ಹೋಗುವುದರಲ್ಲಿ , ಅವನ ಭಾರದಿಂದ ಮೇಲೊಯ್ಯಲು ಅಸಮರ್ಥನಾದನು. ಶ್ರೀಕೃಷ್ಣನು ಆ ದೈತ್ಯನ ಕುತ್ತಿಗೆಯನ್ನು ಒತ್ತಿ ಹಿಡಿದನು. ಆಗ ದೈತ್ಯನು ಕಣ್ಣುಗುಡ್ಡೆಗಳು ಮೇಲೆ ಸಿಕ್ಕು , ಮೃತನಾಗಿ , ನಿಜರೂಪದಿಂದ ಕೆಳಗೆ ಬಿದ್ದನು.
(2) ಪೂತಣಿಯು ಗೌರವಸ್ತ್ರೀಯಂತೆ ವೇಷವನ್ನು ಧರಿಸಿ ಬಂದು , ಯಶೋದೆಯಿಂದ ಶ್ರೀಕೃಷ್ಣನನ್ನು ಎತ್ತಿ ಮುದ್ದಿಟ್ಟು , ಅವನ ಸೌಂದರ್ಯವನ್ನು ಕೊಂಡಾಡುತ್ತ , ತನ್ನ ವಿಷಪೂರಿತ ಸ್ತನವನ್ನು ಅವನ ಬಾಯಲ್ಲಿಟ್ಟಳು. ಹಾಲನ್ನು ಹೀರುವುದಕ್ಕೆ ಬದಲಾಗಿ ಅವಳ ಪ್ರಾಣವನ್ನೇ ಹೀರಿದನು . ಶಿಶುರೂಪಿಯಾದ ಶ್ರೀಕೃಷ್ಣನು ಪರ್ವತಾಕಾರದೇಹದಿಂದ ಸತ್ತು ಬಿದ್ದ ಆ ರಕ್ಕಸಿಯನ್ನು ನೋಡಿದ ಯಶೋದೆ ಮೊದಲಾದ ಗೋಪಸ್ತ್ರೀಯರು ಆಶ್ಚರ್ಯಚಕಿತರಾದರು. ಶಿಶುವಿಗೆ ವಿಪತ್ಪರಿಹಾರಕ ರಕ್ಷಾಬಂಧ ಮುಂತಾದ ಉಪಾಯಗಳನ್ನಾಚರಿಸಿ , ಕ್ಷೇಮವನ್ನು ಕೋರಿದರು. ಬ್ರಾಹ್ಮಣಭೋಜನಾದಿಗಳನ್ನು ನಡೆಸಿ , ಅವರಿಂದ ಆಶೀರ್ವಾದ ಮಾಡಿಸಿದರು.
ದೇವಕೀಸುತನಾಗಿ ಗೋವುಗಳ ಕಾಯ್ದರೆ
ಪಾವಕನ ನುಂಗಿ ನಲಿವೋನೆ । ನಲಿವೋನೆ ಮೂರ್ಲೋಕ ಓವ ದೇವೇಂದ್ರ ತುತಿಪೋನೆ ॥ 5 ॥ ॥ 141 ॥
ಅರ್ಥ : ದೇವಕೀಸುತನಾಗಿ = ದೇವಕಿಯ ಮಗನಾಗಿ , ಗೋವುಗಳ ಕಾಯ್ದರೆ = ಗೋಪಾಲಕ ಮಾತ್ರನಾಗಿದ್ದರೆ , ಪಾವಕನ = ಕಾಡ್ಗಿಚ್ಚನ್ನು , ನುಂಗಿ = ಪಾನ ಮಾಡಿ , ನಲಿವೋನೆ = ಸುಖದಿಂದಿರುವನೇ ? ( ಪ್ರಾಕೃತ ಮಕ್ಕಳಂತೆ ದೇವಕಿಯ ಮಗನೂ ಅಲ್ಲ. ದನಕಾಯುವ ಸಾಮಾನ್ಯ ಗೊಲ್ಲನೂ ಅಲ್ಲ ) ; ಮತ್ತು ಮೂರ್ಲೋಕ = ಮೂರು ಲೋಕಗಳನ್ನು , ಓವ = ಆಳುವ (ರಕ್ಷಿಸುವ) , ದೇವೇಂದ್ರ = ದೇವೇಂದ್ರನು , ತುತಿಪೋನೆ = ಸ್ತುತಿಸುವನೇ ? (ಇಲ್ಲ ; ಶ್ರೀಕೃಷ್ಣನು ಪುರುಷೋತ್ತಮನೇ ಸರಿ).
ವಿಶೇಷಾಂಶ : ಗೋವರ್ಧನ ಪರ್ವತವನ್ನು ಬೆರಳ ತುದಿಯಲ್ಲಿ , ಕೊಡೆಯಂತೆ ಎತ್ತಿ ಹಿಡಿದು , ಗೋ , ಗೋಪಾಲಕರನ್ನು ಪ್ರಳಯಕಾಲದಂತೆ ಸುರಿಯುತ್ತಿದ್ದ ಮಳೆಯಿಂದ ರಕ್ಷಿಸಿದ ಶ್ರೀಕೃಷ್ಣನನ್ನು , ಸಿಟ್ಟಿನಿಂದ ಮಳೆಗರೆದು ವ್ಯರ್ಥ ಸಾಹಸಿಯಾದ ದೇವೇಂದ್ರನು , ತನ್ನ ಐರಾವತದ ಮೇಲೆ ಕೂಡಿಸಿ ದೇವಗಂಗೆಯಿಂದ ಅಭಿಷೇಕ ಮಾಡಿ ಸ್ತುತಿಸಿ , ಶ್ರೀಕೃಷ್ಣನನ್ನು ಪ್ರಸನ್ನೀಕರಿಸಿಕೊಂಡನೆಂಬ ಶ್ರೀಕೃಷ್ಣಮಹಿಮೆಯು ವರ್ಣಿತವಾಗಿದೆ. ಅಂದಿನಿಂದ ' ಗೋವರ್ಧನೋದ್ಧಾರ ' ಎಂಬ ವಿಶೇಷನಾಮವು ಶ್ರೀಕೃಷ್ಣನಿಗೆ ಪ್ರಸಿದ್ಧಿಗೆ ಬಂತು !
ಕುವಲಯಾಪೀಡನನು ಲವಮಾತ್ರದಲಿ ಕೊಂದು
ಶಿವನ ಚಾಪವನು ಮುರಿದಿಟ್ಟ । ಮುರಿದಿಟ್ಟ ಮುಷ್ಟಿಕನ
ಬವರದಲಿ ಕೆಡಹಿದ ಧರೆಯೊಳು ॥ 6 ॥ ॥ 142 ॥
ಅರ್ಥ : ಕುವಲಯಾಪೀಡನನು = (ಶ್ರೀಕೃಷ್ಣನು) ' ಕುವಲಯಾಪೀಡ ' ಎಂಬ ಆನೆಯನ್ನು , ಲವಮಾತ್ರದಲಿ = ಕ್ಷಣಾರ್ಧದಲ್ಲಿ , ಕೊಂದು = ಸಂಹರಿಸಿ , ಶಿವನ ಚಾಪವನು = ಶಿವಧನುಸ್ಸನ್ನು , ಮುರಿದಿಟ್ಟ = ಮುರಿದುಹಾಕಿದನು ಮತ್ತು ಮುಷ್ಟಿಕನ = ಮುಷ್ಟಿಕನೆಂಬ ಮಲ್ಲನನ್ನು (ಜಟ್ಟಿಯನ್ನು ) , ಬವರದಲಿ = ಮುಷ್ಟಿಯುದ್ಧದಲ್ಲಿ , ಧರೆಯೊಳು = ಭೂಮಿಯಲ್ಲಿ , ಕೆಡಹಿದ = ಕೆಡವಿ ಕೊಂದನು.
ವಿಶೇಷಾಂಶ : (1) ಕುವಲಯಾಪೀಡವೆಂಬ ಗಜವು ರುದ್ರನ ವರದಿಂದ ಅವಧ್ಯವಾಗಿತ್ತು. ' ಆರ್ಯಜಗದ್ಗುರುತಮೋ ಬಲಿನಂ ಗಜೇಂದ್ರಂ ರುದ್ರ ಪ್ರಸಾದ ಪರಿರಕ್ಷಿತಮಾಶ್ವಪಶ್ಯತ್ ' - (ಭಾ.ತಾ) - ರುದ್ರವರದಿಂದ ಬಲಿಷ್ಠವಾದ ಗಜವನ್ನು ( ರಂಗಮಂಟಪದ ಮುಂಭಾಗದಲ್ಲಿ ) ಪೂಜ್ಯ ಜಗದ್ಗುರುವಾದ ಶ್ರೀಕೃಷ್ಣನು ಕಂಡನು , ಎಂಬ ವಾಕ್ಯವು ಈ ಪ್ರಮೇಯವನ್ನು ನಿರೂಪಿಸುತ್ತದೆ.
(2) ಶ್ರೀಕೃಷ್ಣನು (ಜಟ್ಟಿಕಾಳಗ) ಕುಸ್ತಿಯಲ್ಲಿ (ಮಲ್ಲಯುದ್ಧದಲ್ಲಿ) ಚಾಣೂರನನ್ನು ಕೆಡವಿದನು - ಮುಷ್ಟಿಕನನ್ನು ಬಲರಾಮನು ಕೊಂದನು. ಈ ಉಭಯ ಮಲ್ಲರೂ ರುದ್ರವರದಿಂದ ಅವಧ್ಯರಾಗಿದ್ದರು. ಇಲ್ಲಿ ಶ್ರೀಕೃಷ್ಣನು ಮುಷ್ಟಿಕನನ್ನು ಕೆಡಹಿದನೆಂದು ಹೇಳಿರುವುದನ್ನು , ಬಲರಾಮನಿಗೆ ಶಕ್ತಿಪ್ರದನಾಗಿ ಅವನೊಳಗೆ ನಿಂತು , ಶ್ರೀಕೃಷಾಣನೇ ಸಂಹರಿಸಿದನೆಂಬರ್ಥದಲ್ಲಿ ಗ್ರಹಿಸಬೇಕು. ಮುಷ್ಟಿಕನೊಡನೆ ಕಾಳಗಕ್ಕೇ ಇಳಿಯಲಿಲ್ಲ. ಆದ್ದರಿಂದ ' ಕೆಡಹಿದ ' ಎಂಬುದಕ್ಕೆ ಕೆಳಗೆ ಬೀಳಿಸಿದನೆಂಬ ಅರ್ಥಮಾತ್ರವನ್ನು ತಿಳಿಯಲೂ ಬರುವುದಿಲ್ಲ. ಬಲರಾಮನು ಮುಷ್ಟಿಕನನ್ನು ಕೊಂದನೆಂಬಲ್ಲಿ , ' ತದ್ವದ್ಭಲಸ್ಯ ದೃಢಮುಷ್ಟಿನಿಪಿಷ್ಟ ಮೂರ್ಧಾಭ್ರಷ್ಟಸ್ತದೈವ ನಿಪಪಾತ ಮುಷ್ಟಿಕೋಪಿ ' ಎಂಬ (ಭಾ.ತಾ) ವಾಕ್ಯವು ಪ್ರಮಾಣವು.
ಕಪ್ಪ ಕೊಡಲಿಲ್ಲೆಂದು ದರ್ಪದಲಿ ದೇವೇಂದ್ರ
ಗುಪ್ಪಿದನು ಮಳೆಯ ವ್ರಜದೊಳು । ವ್ರಜದೊಳು ಪರ್ವತವ
ಪುಷ್ಪದಂತೆತ್ತಿ ಸಲಹೀದ ॥ 7 ॥ ॥ 143 ॥
ಅರ್ಥ : ಕಪ್ಪ = (ಗೋಪಾಲರು ತನಗೆ ಯಾಗದ್ವಾರಾ ಸಲ್ಲಿಸುತ್ತಿದ್ದ) ಕಾಣಿಕೆಯನ್ನು (ಹವಿರಾದಿ ಪೂಜೆಗಳನ್ನು) , ಕೊಡಲಿಲ್ಲೆಂದು = (ಎಂದಿನಂತೆ) ಅರ್ಪಿಸಲಿಲ್ಲವೆಂದು , ದರ್ಪದಲಿ = ಅಧಿಕಾರಮದದಿಂದ , ದೇವೇಂದ್ರ = ಇಂದ್ರದೇವನು , ವ್ರಜದೊಳು = (ವೃಂದಾವನ ಪ್ರದೇಶದಲ್ಲಿದ್ದ) ಗೋಪಾಲರ ಗ್ರಾಮದ ಮೇಲೆ , ಮಳೆಯ = ಮಳೆಯನ್ನು , ಗುಪ್ಪಿದನು = ಅಪ್ಪಳಿಸಿದನು (ಪ್ರಚಂಡ ಮೇಘಗಳಿಗೆ ಆಜ್ಞೆಯಿತ್ತು ಸುರಿಸಿದನು) ; ಪರ್ವತವ = ( ಶ್ರೀಕೃಷ್ಣನು ಗೋವರ್ಧನ ) ಪರ್ವತವನ್ನು , ಪುಷ್ಫದಂತೆ = ಹೂವಿನಂತೆ (ಅನಾಯಾಸವಾಗಿ) , ಎತ್ತಿ = ಎತ್ತಿ ಹಿಡಿದು , ಸಲಹಿದ = (ಗೋವುಗಳನ್ನೂ , ವ್ರಜದ ಪ್ರಜೆಗಳನ್ನೂ ) ರಕ್ಷಿಸಿದನು.
ವಿಶೇಷಾಂಶ : ಪ್ರಳಯಕಾಲದ ಮೇಘಗಳಿಗೆ ' ಸಾಂವರ್ತಕ ಮೇಘ ' ವೆಂದು ಹೆಸರು. ಅವುಗಳಿಗೆ ಇಂದ್ರನು , ವ್ರಜವನ್ನು ಪೂರ್ಣವಾಗಿ ನಾಶಮಾಡಿರೆಂದು ಆಜ್ಞಾಪಿಸಿದನು . ಏಳುದಿನ ಏಕಪ್ರಕಾರ ಮಳೆ ಸುರಿದರೂ , ಗೋ ಮತ್ತು ಗೋಪಾಲರು ಶ್ರೀಕೃಷ್ಣನಿಂದ ರಕ್ಷಿತರಾದ್ದನ್ನು ಕಂಡು ಇಂದ್ರನು ಮೇಘಗಳನ್ನು ತಡೆದನು. ಗರ್ವಭಂಗವಾಯಿತು ; ಅಸುರಾವೇಶವು ನಷ್ಟವಾಯಿತು ; ಶ್ರೀಕೃಷ್ಣನನ್ನು ಶರಣು ಹೊಂದಿದನು . ' ಅತ್ಯಲ್ಪಸ್ತ್ವಸುರಾವೇಶೋ ದೇವಾನಾಂ ಚ ಭವಿಷ್ಯತಿ । ಪ್ರಾಣಮೇಕಂ ವಿನಾಸೌ ಹಿ.......' - (ಭಾಗ.ತಾ) ಆಖಣಾಶ್ಮಸಮರಾದ , ಅಸುರಾವೇಶಕ್ಕೆ ಅವಕಾಶವೇ ಇಲ್ಲದ ಶ್ರೀವಾಯುದೇವರನ್ನುಳಿದು ಇತರ ದೇವತೆಗಳಿಗೆ ಅತ್ಯಲ್ಪ ಅಸುರಾವೇಶ ಸಂಭವವುಂಟು. ಆದರೆ , ಅಸುರಾವೇಶವು ಹೋದೊಡನೆಯೇ ಅವರು ತಮ್ಮ ಪೂರ್ವದ ದೇವಸ್ವಭಾವವನ್ನೇ ಹೊಂದುತ್ತಾರೆಂದು ಹೇಳಲಾಗಿದೆ.
ವಂಚಿಸಿದ ಹರಿಯೆಂದು ಸಂಚಿಂತೆಯಲಿ ಕಂಸ
ಮಂಚದ ಮೇಲೆ ಕುಳಿತಿರ್ದ । ಕುಳಿತಿರ್ದ ಮದಕರಿಗೆ
ಪಂಚಾಸ್ಯನಂತೆ ಎರಗೀದ ॥ 8 ॥ ॥ 144 ॥
ಅರ್ಥ : ಹರಿಯು = ಶ್ರೀಕೃಷ್ಣನು , ವಂಚಿಸಿದ = ಮೋಸಮಾಡಿದನು , ಎಂದು = ಎಂಬುದಾಗಿ , ಕಂಸ = ಕಂಸನು , ಸಂಚಿಂತೆಯಲಿ = ಚಿಂತಾಮಗ್ನನಾಗಿ , ಮಂಚದ ಮೇಲೆ = (ರಂಗಮಂಟಪದಲ್ಲಿ ತನಗಾಗಿ ಹಾಕಿದ್ದ) ಎತ್ತರವಾದ ಆಸನದ ಮೇಲೆ , ಕುಳಿತಿರ್ದ = ಕುಳಿತಿದ್ದನು ; ( ಆಗ ಶ್ರೀಕೃಷ್ಣನು) ಮದಕರಿಗೆ = ಮದಗಜದ ಮೇಲೆ , ಪಂಚಾಸ್ಯನಂತೆ = ಸಿಂಹದಂತೆ , ಎರಗಿದ = (ಕಂಸನ ಮೇಲೆ) ಹಾರಿಬಿದ್ದನು.
ವಿಶೇಷಾಂಶ : ಪಂಚ - ಅಗಲವಾದ ತೆರೆದ , ಅಸ್ಯ - ಮುಖವುಳ್ಳ , ಎಂದರೆ ಅಗಲವಾದ ಬಾಯಿವುಳ್ಳದ್ದರಿಂದ ಸಿಂಹವು , ಪಂಚಾಸ್ಯವೆಂದು ಕರೆಯಲ್ಪಡುತ್ತದೆ. ಗಜಕ್ಕೆ , ಸಿಂಹವನ್ನು ಸ್ವಪ್ನದಲ್ಲಿ ಕಂಡರೂ ಭಯ . ದೇವಕಿಯ ಎಂಟನೇ ಗರ್ಭದಿಂದ ತನಗೆ ಮೃತ್ಯುವೆಂದು ನುಡಿದ ಆಕಾಶವಾಣಿಯಿಂದ ತನ್ನನ್ನು ಶ್ರೀಹರಿಯು ವಂಚಿಸಿದನೆಂದೂ , ದೇವಕಿಯಿಂದ ಹುಟ್ಟಿ , ಅನ್ಯತ್ರ ಬೆಳೆದು ತನ್ನ ಭೃತ್ಯರಿಗೆ ಯಾರಿಗೂ ಮಣಿಯದೆ , ಕುವಲಯಾಪೀಡವನ್ನೂ , ಚಾಣೂರಮುಷ್ಟಿಕರನ್ನೂ ತೃಣೀಕರಿಸಿ , ತನ್ನನ್ನು ಕೊಲ್ಲಲು ಬಂದ ಈ ಬಾಲಕನೇ , ದೇವಕಿಯ ಸ್ತ್ರೀಶಿಶುವನ್ನು ಕಲ್ಲಿಗೆ ಅಪ್ಪಳಿಸಿದಾಗ ಆಕಾಶವನ್ನೇರಿ " ನಿನ್ನ ಮೃತ್ಯುವು ಅನ್ಯತ್ರ ಬೆಳೆಯುತ್ತಿರುವನು " ಎಂದು ಹೇಳಲ್ಪಟ್ಟ ವ್ಯಕ್ತಿಯೆಂದು, ತಿಳಿದು ಚಿಂತಿಸುತ್ತಿರುವುದರೊಳಗಾಗಿ , ಶ್ರೀಕೃಷ್ಣನು ಮಂಚವನ್ನೇರಿ ತಲೆಗೂದಲನ್ನು ಹಿಡಿದೆಳೆದನು.
ದುರ್ಧರ್ಷಕಂಸನ್ನ ಮಧ್ಯರಂಗದಿ ಕೆಡಹಿ
ಗುದ್ದಿಟ್ಟ ತಲೆಯ ಜನ ನೋಡೆ । ಜನ ನೋಡೆ ದುರ್ಮತಿಯ
ಮರ್ದಿಸಿದ ಕೃಷ್ಣ ಸಲಹೆಮ್ಮ ॥ 9 ॥ ॥ 145 ॥
ಅರ್ಥ : ದುರ್ಮತಿಯ = ದುರ್ಬುದ್ಧಿಯುಳ್ಳ , ದುರ್ಧರ್ಷಕಂಸನ್ನ = ಅನ್ಯರಿಂದ ಎದುರಿಸಲು ಅಸಾಧ್ಯನಾದ ಕಂಸನನ್ನು , ಜನ ನೋಡೆ = ಎಲ್ಲ ಜನರೂ ನೋಡುತ್ತಿರಲು , ಮಧ್ಯರಂಗದಿ = ರಂಗಮಂಟಪದ ಮಧ್ಯದಲ್ಲಿ , ಕೆಡಹಿ = ( ಕೇಶಗಳನ್ನು ಹಿಡಿದು ಎಳೆತಂದು ) ಕೆಡವಿ , ತಲೆಯ = ಅವನ ತಲೆಯನ್ನು , ಗುದ್ದಿಟ್ಟ = ಗುದ್ದಿದ ; ಮರ್ದಿಸಿದ = ಉಜ್ಜಿ ಸಾಯಿಸಿದ , ಶ್ರೀಕೃಷ್ಣ = ಸುಗುಣಸಂಪನ್ನ ಕೃಷ್ಣ ! ಎಮ್ಮ = ನಿನ್ನ ಭಕ್ತರಾದ ನಮ್ಮನ್ನು , ಸಲಹು = ಸಂರಕ್ಷಿಸು.
ವಿಶೇಷಾಂಶ : ' ಕಂಸಾವಿಷ್ಟೋ ಸ್ವಯಂ ಭೃಗುಃ ' ಎಂಬ ಪ್ರಮಾಣದಿಂದ , ಕಂಸನ ದೇಹದಲ್ಲಿ ಆವಿಷ್ಟರಾಗಿದ್ದ ಭೃಗುಋಷಿಗಳನ್ನು ಬಿಟ್ಟು , ಈ ಪದ್ಯದಲ್ಲಿರುವ ' ದುರ್ಮತಿ ' ಎಂಬ ಶಬ್ದದಿಂದ ಕಾಲನೇಮಿ ದೈತ್ಯನೇ ಹೇಳಲ್ಪಟ್ಟಿರುವನೆಂದು ತಿಳಿಯಬೇಕು. ಕಾಲನೇಮಿ ಎಂಬ ದೈತ್ಯನೇ ಕಂಸನಾಗಿ ಹುಟ್ಟಿರುವನು.
ಉಗ್ರಸೇನಗೆ ಪಟ್ಟ ಶ್ರೀಘ್ರದಲಿ ಕಟ್ಟಿ ಕಾ -
ರಾಗೃಹದಲ್ಲಿದ್ದ ಜನನಿಯ । ಜನನಿಜನಕರ ಬಿಡಿಸಿ
ಅಗ್ರಜನ ಕೂಡಿ ಹೊರವಂಟ ॥ 10 ॥ ॥ 146 ॥
ಅರ್ಥ : ಕಾರಾಗೃಹದಲ್ಲಿದ್ದ = (ಕಂಸನಿಂದ ಬಂಧಿಸಲ್ಪಟ್ಟು) ಸೆರೆಮನೆಯಲ್ಲಿದ್ದ , ಜನನಿಜನಕರ = ತನ್ನ ತಂದೆತಾಯಿಗಳನ್ನು (ದೇವಕೀ-ವಸುದೇವರನ್ನು) , ಬಿಡಿಸಿ = (ಬಂಧನದಿಂದ) ಬಿಡಿಸಿ , ಶೀಘ್ರದಲಿ = ಬೇಗ , ಉಗ್ರಸೇನಗೆ = ಉಗ್ರಸೇನನಿಗೆ , ಪಟ್ಟಕಟ್ಟಿ = ಸಿಂಹಾಸನದಲ್ಲಿ ಕೂಡಿಸಿ ( ರಾಜ್ಯದಲ್ಲಿ ಪಟ್ಟಾಭಿಷೇಕ ಮಾಡಿಸಿ ) , ಅಗ್ರಜನ ಕೂಡಿ = ಬಲರಾಮಸಮೇತರಾಗಿ , ಹೊರವಂಟ = ( ಇತರ ಬಂಧುಗಳನ್ನು ನೋಡಲು ) ಹೊರಟನು.
ವಿಶೇಷಾಂಶ : ಕಂಸನ ಸಂಹಾರಾನಂತರ , ತಾನೇ ರಾಜ್ಯದಲ್ಲಿ ಅಭಿಷಿಕ್ತನಾಗಬೇಕೆಂದು ಎಲ್ಲರೂ ಪ್ರಾರ್ಥಿಸಿದರೂ , ಅದಕ್ಕೊಪ್ಪದೆ , ಉಗ್ರಸೇನನನ್ನೇ ರಾಜನನ್ನಾಗಿ ಪಟ್ಟಗಟ್ಟಿ , ( ಕಂಸನು ತಂದೆಯಾದ ಉಗ್ರಸೇನನನ್ನು ಬಂಧನದಲ್ಲಿಟ್ಟು ತಾನೇ ಸಿಂಹಾಸನವನ್ನೇರಿದ್ದನು. ) ನಂದಾದಿಗಳನ್ನು ವ್ರಜಕ್ಕೆ ಕಳುಹಿಸಿ , ದಾಯಾದಿಗಳನ್ನು ನೋಡಿಕೊಂಡು ಬರಲು , ಮಥುರಾಪಟ್ಟಣದಿಂದ ಹೊರ ಹೊರಟನು. ಈ ರೀತಿಯ ಶ್ರೀಕೃಷ್ಣನ ಬಂಧುಪ್ರೇಮವನ್ನೂ ನಿಃಸ್ವಾರ್ಥ ಪ್ರವೃತ್ತಿಯನ್ನೂ ಶ್ರೀದಾಸಾರ್ಯರು ನಿರೂಪಿಸಿರುವರು . ಶತ್ರುಗಳನ್ನು ಜಯಿಸಿದ ವಿಜಯಿಗಳು , ತಾವು ಸ್ವಾರ್ಥಿಗಳಾಗಿ ರಾಜ್ಯಾಧಿಕಾರವನ್ನು ಕಿತ್ತುಕೊಳ್ಳದೆ ರಾಜಪರಂಪರೆಯನ್ನು ರಕ್ಷಿಸಿ , ಪ್ರಜೆಗಳ ಪ್ರೀತಿಯನ್ನು ಗಳಿಸಬೇಕೆಂಬ ನೀತಿಯನ್ನೂ ಶ್ರೀಕೃಷ್ಣನು ಪ್ರದರ್ಶಿಸಿರುವನು.
ಅಂಬುಜಾಂಬಕಿಗೊಲಿದು ಜಂಭಾರಿಪುರದಿಂದ
ಕೆಂಬಲ್ಲನ ಮರ ತೆಗೆದಂಥ । ತೆಗೆದಂಥ ಕೃಷ್ಣನ ಕ -
ರಾಂಬುಜಗಳೆಮ್ಮ ಸಲಹಲಿ ॥ 11 ॥ ॥ 147 ॥
ಅರ್ಥ : ಅಂಬುಜಾಂಬಕಿಗೆ = ಕಮಲಾಕ್ಷಿಗೆ (ತನ್ನ ಭಾರ್ಯಳಾದ ಸತ್ಯಭಾಮಾದೇವಿಗೆ ) , ಒಲಿದು = ಪ್ರೀತಿಯಿಂದ , ಕೆಂಬಲ್ಲನ ಮರ = ಪಾರಿಜಾತ ವೃಕ್ಷವನ್ನು , ಜಂಭಾರಿಪುರದಿಂದ = ದೇವೇಂದ್ರನ (ಅಮರಾವತಿ) ಪಟ್ಟಣದಿಂದ , ತೆಗೆದಂಥ = ಕಿತ್ತು ತಂದಂಥ ( ಸತ್ಯಭಾಮೆಯ ಇಚ್ಛೆಯನ್ನು ಪೂರೈಸಲು ಪಾರಿಜಾತ ವೃಕ್ಷವನ್ನು ಇಂದ್ರನ ಉದ್ಯಾನದಿಂದ ಕಿತ್ತು ತಂದವನಾದ ) , ಕೃಷ್ಣನ = ಶ್ರೀಕೃಷ್ಣನ , ಕರಾಂಬುಜಗಳು = ಕರಕಮಲಗಳು (ಮಂಗಳಹಸ್ತಗಳು) , ಎಮ್ಮ = ನಮ್ಮನ್ನು ; ಸಲಹಲಿ = ರಕ್ಷಿಸಲಿ.
ವಿಶೇಷಾಂಶ : (1) ಕೆಂಪು ಪರ್ವಗಳಿಂದ ಯುಕ್ತವಾದುದು ಪಾರಿಜಾತ ವೃಕ್ಷ . ಕೆಂಬಲ್ಲನ ಮರವೆಂದರೆ ಹವಳದಂತಿರುವ ಪಾರಿಜಾತ ವೃಕ್ಷ , ಕೆಂಪು ಕೊಳವಿ(ಗಲಗು)ಯುಳ್ಳ ಪುಷ್ಫಗಳಾಗುವ ವೃಕ್ಷ (ಬಲ = reed = ಕೊಳವಿ)
(2) ನರಕಾಸುರನ ವಧೆಯಾದ ನಂತರ ಶ್ರೀಕೃಷ್ಣನು ಗರುಡಾರೂಢನಾಗಿ ಸತ್ಯಭಾಮಾದೇವಿಯೊಂದಿಗೆ ಸ್ವರ್ಗಲೋಕಕ್ಕೆ ಹೋಗಿ , ಅದಿತಿಗೆ ನರಕಾಸುರನು ಅಪಹರಿಸಿದ್ದ ಆಕೆಯ ಕರ್ಣಕುಂಡಲಗಳನ್ನರ್ಪಿಸಿ , ಭೂಲೋಕಕ್ಕೆ ಹಿಂತಿರುಗುವಾಗ , ಸತ್ಯಭಾಮಾದೇವಿಯ ಅಪೇಕ್ಷೆಯಂತೆ ಪಾರಿಜಾತವೃಕ್ಷವನ್ನು ಕಿತ್ತು ಗರುಡನ ಮೇಲಿಟ್ಟು , ತಂದು ದ್ವಾರಕಿಯಲ್ಲಿ ಆಕೆಯ ಅರಮನೆಯ ಮುಂಭಾಗದಲ್ಲಿ ನೆಟ್ಟ ಕಥೆಯು ಪುರಾಣಪ್ರಸಿದ್ಧವಾದುದು.
ಒಪ್ಪಿಡಿಯವಲಕ್ಕಿಗೊಪ್ಪಿಕೊಂಡ ಮುಕುಂದ
ವಿಪ್ರನಿಗೆ ಕೊಟ್ಟ ಸೌಭಾಗ್ಯ । ಸೌಭಾಗ್ಯ ಕೊಟ್ಟ ನ -
ಮ್ಮಪ್ಪಗಿಂದಧಿಕ ದೊರೆಯುಂಟೆ ॥ 12 ॥ ॥ 148 ॥
ಅರ್ಥ : ಮುಕುಂದ = ಮುಕ್ತಿದಾಯಕನಾದ ಶ್ರೀಕೃಷ್ಣನು , ಒಪ್ಪಿಡಿಯ = ಒಂದು ಹಿಡಿಯ , ಅವಲಕ್ಕಿಗೆ = (ಕುಚೇಲನು ತಂದಿದ್ದ) ಅವಲಕ್ಕಿಗೆ , ಒಪ್ಪಿಕೊಂಡ = ಪ್ರೀತನಾದನು ; ವಿಪ್ರನಿಗೆ = ( ಬಾಲ್ಯಸ್ನೇಹಿತನಾದ ಕಡುಬಡವ ಬ್ರಾಹ್ಮಣನಾದ ) ಕುಚೇಲನಿಗೆ , ಸೌಭಾಗ್ಯ = ಮಹದೈಶ್ವರ್ಯವನ್ನು , ಕೊಟ್ಟ = ಕೊಟ್ಟನು ; ( ಹೀಗೆ ಅನುಗ್ರಹಿಸಿದ ) ನಮ್ಮಪ್ಪಗಿಂದಧಿಕ = ನಮ್ಮೆಲ್ಲರ ಜನಕನಾದ ಶ್ರೀಕೃಷ್ಣನಿಗಿಂತ ಉತ್ತಮನಾದ , ದೊರೆಯುಂಟೆ = ಪ್ರಭುವಿರುವನೇ ? ( ಇಲ್ಲವೇ ಇಲ್ಲ ).
ವಿಶೇಷಾಂಶ :
' ಪತ್ರಂ ಪುಷ್ಫಂ ಫಲಂ ತೋಯಂ ಯೋ ಮೇ ಭಕ್ತ್ಯಾ ಪ್ರಯಚ್ಛತಿ ' - ( ಗೀತಾ )
- ಪತ್ರ , ಪುಷ್ಫ , ಜಲಾದಿ (ಅಲ್ಪವಸ್ತು)ಗಳನ್ನಾದರೂ ಭಕ್ತಿಯಿಂದ ಅರ್ಪಿಸಿದರೆ ಸ್ವೀಕರಿಸುವೆನೆಂದು ಶ್ರೀಕೃಷ್ಣನೇ ಪ್ರತಿಜ್ಞೆಮಾಡಿ ಹೇಳಿರುವನು . ಭಕ್ತರು ಅರ್ಪಿಸಿದುದು ಅಲ್ಪವಾದರೂ ಅನಂತಪಟ್ಟು ಅಧಿಕವಾದ ಫಲವನ್ನು ದಯಪಾಲಿಸುತ್ತಾನೆ. ಭಕ್ತಿಯೇ ಕಾರಣವಲ್ಲದೆ ಪೂಜಾದ್ರವ್ಯದ ಅಲ್ಪತ್ವ ಮಹತ್ತ್ವಗಳಲ್ಲ. ಇದಕ್ಕೆ ಕುಚೇಲನೇ ಸಾಕ್ಷಿ.
ಗಂಧವಿತ್ತಬಲೆಯಳ ಕುಂದನೆಣಿಸದೆ ಪರಮ -
ಸುಂದರಿಯ ಮಾಡಿ ವಶನಾದ । ವಶನಾದ ಗೋ -
ವಿಂದ ಗೋವಿಂದ ನೀನೆಂಥ ಕರುಣಾಳೋ ॥ 13 ॥ ॥ 149 ॥
ಅರ್ಥ : ಗಂಧವಿತ್ತ = ಗಂಧವನ್ನು ಅರ್ಪಿಸಿದ್ದ , ಅಬಲೆಯಳ = ಕುಬ್ಜೆ ಎಂಬ ಸ್ತ್ರೀಯ , ಕುಂದನು = ದೋಷವನ್ನು , ಎಣಿಸದೆ = ಗಣನೆಗೆ ತರದೇ , ಪರಮ ಸುಂದರಿಯ ಮಾಡಿ = ಉತ್ತಮ ಸುಂದರಸ್ತ್ರೀಯನ್ನಾಗಿ ( ದೇಹದ ವಕ್ರತೆಯನ್ನು ತಿದ್ದಿ ) ಮಾರ್ಪಡಿಸಿ , ವಶನಾದ = (ಆಕೆಯ ಇಚ್ಛೆಯನ್ನು ನಡೆಸಿ ) ಅಂಗ ಸಂಗವನ್ನಿತ್ತ , ಗೋವಿಂದ = ವೇದವೇದ್ಯನಾದ , ಗೋವಿಂದ = ಹೇ ಗೋವುಗಳ ಪಾಲ ಕೃಷ್ಣ ! ನೀನೆಂಥ ಕರುಣಾಳೋ = ನೀನು ವರ್ಣಿಸಲಾಗದ ಅಪಾರ ಕಾರಣ್ಯಮೂರ್ತಿಯು.
ವಿಶೇಷಾಂಶ : ಕುಬ್ಜೆಯು ಕಂಸನಿಗೆ ನಿತ್ಯವೂ ಗಂಧವನ್ನು ಸಿದ್ಧಪಡಿಸಿಕೊಡುವ ಸೇವಕಿಯು . ಶ್ರೀಕೃಷ್ಣನು ಕಂಸವಧೆಗಾಗಿ ಮಥುರಾಪಟ್ಟಣಕ್ಕೆ ಬಂದು ರಾಜಮಾರ್ಗಗಳಲ್ಲಿ ನಗರವೀಕ್ಷಣೆಗಾಗಿ ಸುತ್ತುತ್ತಿರುವಾಗ , ಕಂಸನಿಗಾಗಿ ಗಂಧವನ್ನು ಒಯ್ಯುತ್ತಿದ್ದ ಕುಬ್ಜೆಯು , ಅದನ್ನು ಶ್ರೀಕೃಷ್ಣನಿಗೆ ಭಕ್ತಿಯಿಂದ ಅರ್ಪಿಸಿದಳು. ತ್ರಿವಕ್ರಳಾದ (ಪ್ರಬಲವಾದ ಮೂರು ವಕ್ರತೆಗಳುಳ್ಳ ) ಆಕೆಯ ದೇಹವನ್ನು , ಗದ್ದವನ್ನು ಹಿಡಿದೆಳೆದು , ಶ್ರೀಕೃಷ್ಣನು ತಕ್ಷಣದಲ್ಲಿ ಸರಿಪಡಿಸಿ ಸುಂದರಿಯನ್ನಾಗಿ ಮಾಡಿದನು. ಆಕೆಯು ಅಂಗಸಂಗವನ್ನು ಅಪೇಕ್ಷಿಸಿ , ತನ್ನ ಮನೆಗೆ ಬರಲು ಆಹ್ವಾನಿಸಿದಳು. ಕಾಲಾಂತರದಲ್ಲಿ ಶ್ರೀಕೃಷ್ಣನು ಆಕೆಯ ಅಭೀಷ್ಟವನ್ನು ನೆರವೇರಿಸಿ , ಆಕೆಗೆ ವಿಶೋಕನೆಂಬ ಪುತ್ರನನ್ನು ಸಹ ಕರುಣಿಸಿದನು. ಈ ವಿಶೋಕನು ನಾರದರಿಂದ ಉಪದೇಶ ಹೊಂದಿ , ಜ್ಞಾನಿಯಾಗಿ ಭೀಮಸೇನನ ಸಾರಥಿಯಾದನು. ಈ ತ್ರಿವಕ್ರೆಯು ಹಿಂದಿನ ಜನ್ಮದಲ್ಲಿ ಪಿಂಗಳೆಯೆಂಬ ವೇಶ್ಯೆಯಾಗಿದ್ದು , ಮಹಾವಿರಕ್ತಳಾಗಿ , ತನ್ನ ಅಂತರ್ಯಾಮಿಯಾಗಿ ಸದಾ ಸಮೀಪವರ್ತಿಯಾದ ಶ್ರೀಹರಿಯೇ ತನಗೆ ರಮಣನಾಗಬೇಕೆಂದು ಧ್ಯಾನಿಸುತ್ತ ದೇಹತ್ಯಾಗ ಮಾಡಿದಳು. ಈ ಪಿಂಗಳೆಯಾದರೋ ಕಾಲವಿಶೇಷದಲ್ಲಿ ರಮಾವೇಶದಿಂದ ಯುಕ್ತಳಾಗಿ ಶ್ರೀಹರಿಯ ಅಂಗಸಂಗವನ್ನು ಹೊಂದಲರ್ಹಳಾದ ಒಬ್ಬ ಅಪ್ಸರೆಯು.
ಎಂದು ಕಾಂಬೆನೊ ನಿನ್ನ ಮಂದಸ್ಮಿತಾನನವ
ಕಂದರ್ಪನಯ್ಯ ಕವಿಗೇಯ । ಕವಿಗೇಯ ನಿನ್ನಂಥ
ಬಂಧುಗಳು ನಮಗಿರಲೊ ಅನುಗಾಲ ॥ 14 ॥ ॥ 150 ॥
ಅರ್ಥ : ನಿನ್ನ ಮಂದಸ್ಮಿತಾನನವ = ಮಂದಹಾಸಯುಕ್ತವಾದ ನಿನ್ನ ಮುಖವನ್ನು , ಎಂದು = ಯಾವ ಕಾಲಕ್ಕೆ , ಕಾಂಬೆನೋ = ಕಾಣುವೆನೋ , ಕಂದರ್ಪನಯ್ಯ = ಮನ್ಮಥಪಿತನಾದ , ಕವಿಗೇಯ = ಜ್ಞಾನಿಗಳಿಂದ ಸ್ತುತ್ಯನಾದ ಹೇ ಕೃಷ್ಣ ! ನಿನ್ನಂಥ = ನಿನ್ನಂತಿರುವ , ಬಂಧುಗಳು = ಬಾಂಧವರು , ಅನುಗಾಲ = ಎಲ್ಲ ಕಾಲದಲಿ , ನಮಗಿರಲಿ = ನಮಗೆ ದೊರೆಯಲಿ.
ವಿಶೇಷಾಂಶ : (1) ಮೋಕ್ಷಾನಂದವು ಎಂದಿಗೆಂಬ ಹಂಬಲವುಳ್ಳ ಭಕ್ತನ ಮನೋಭಾವವು ಇಲ್ಲಿ ಚಿತ್ರಿತವಾಗಿದೆ. ' ಕೃಷ್ಣ ಇಜ್ಯತೇ ವೀತಮೋಹೈಃ ' ಎಂಬಲ್ಲಿ ಮುಕ್ತರಿಂದಲೂ ಉಪನ್ಯಾಸನು ಶ್ರೀಕೃಷ್ಣನೆಂದು ಹೇಳಲಾಗಿದೆ. ' ಸೌಂದರ್ಯಸಾರೈಕರಸಂ ರಮಾಪತೇರೂಪಂ ಸದಾನಂದಯತೀಹ ಮೋಕ್ಷಿಣಃ ' - (ಸುಮಧ್ವವಿಜಯ) - ಮುಕ್ತರ ಆನಂದಕ್ಕೆ , ಸೌಂದರ್ಯಸಾರದ ಏಕರಸದಂತಿರುವ ವೈಕುಂಠಪತಿಯ ದರ್ಶನವು ಪ್ರಧಾನಹೇತುವೆಂದೂ ಹೇಳಲಾಗಿದೆ.
(2) ಬ್ರಹ್ಮದೇವನೇ ಆದಿಕವಿಯು . ಆತನಿಂದ ಸ್ತುತ್ಯನಾದ ಶ್ರೀಹರಿಯು ' ಕವಿಗೇಯನು '.
(3) ಶ್ರೀಹರಿಯು ಸಮಾಧಿಕರಹಿತನು. ' ನಿನ್ನಂಥ ಬಂಧುಗಳು' ಎಂಬುದರಿಂದ ವಿಷ್ಣುಲಾಂಛನ ಮಂಡಿತರಾದ , ವಿಷ್ಣುಸನ್ನಿಧಾನಪಾತ್ರರಾದ ವಿಷ್ಣುಭಕ್ತರೇ ಬಂಧುಗಳಾಗಿರಲೆಂಬ ಆಶಯ. ' ಬಾಂಧವಂ ವಿಷ್ಣುಭಕ್ತಾಶ್ಚ' - ವಿಷ್ಣುಭಕ್ತರೇ ಮುಕ್ತಿಯೋಗ್ಯಜೀವರ ಸಹಜಬಾಂಧವರು.
ರಂಗರಾಯನೆ ಕೇಳು ಶೃಂಗಾರಗುಣಪೂರ್ಣ
ಬಂಗಪಡಲಾರೆ ಭವದೊಳು । ಭವಬಿಡಿಸಿ ಎನ್ನಂತ -
ರಂಗದಲಿ ನಿಂತು ಸಲಹಯ್ಯ ॥ 15 ॥ ॥ 151 ॥
ಅರ್ಥ : ಶೃಂಗಾರಗುಣಪೂರ್ಣ = ಸೌಂದರ್ಯಾದಿ ಸಕಲಗುಣಪೂರ್ಣನಾದ , ರಂಗರಾಯನೆ = ಹೇ ರಂಗರಾಯ! ಕೇಳು = (ನನ್ನ ವಿಜ್ಞಾಪನೆಯನ್ನು) ಲಾಲಿಸು , ಭವದೊಳು = ಸಂಸಾರದಲ್ಲಿ , ಭಂಗಪಡಲಾರೆ = ಕ್ಲೇಶಪಡಲಾರೆ , ಭವ ಬಿಡಿಸಿ = ಸಂಸಾರವನ್ನು ಬಿಡಿಸಿ , (ಸಂಸಾರಕ್ಕೆ ಕಾರಣವಾದ ಅಭಿಮಾನವನ್ನು ಬಿಡಿಸಿ) , ಎನ್ನ = ನನ್ನ , ಅಂತರಂಗದಲಿ = ಮನಸ್ಸಿನಲ್ಲಿ , ನಿಂತು = (ಅನುಗ್ರಾಹಕನಾಗಿ) ನೆಲೆಸಿ , ಸಲಹಯ್ಯ = ಕಾಪಾಡು ತಂದೆ !
ವಿಶೇಷಾಂಶ : ಎಲ್ಲರ ಮನಸ್ಸಿನಲ್ಲಿ ಸದಾ ಶ್ರೀಹರಿಯು ವ್ಯಾಪ್ತನಾಗಿದ್ದೇ ಇರುವನು. ' ನೆಲೆಸು ' ಎಂಬ ಪ್ರಾರ್ಥನೆಯು , ಅನುಗ್ರಹ ಮಾಡುವ ಸಂಕಲ್ಪಯುಕ್ತನಾಗಿ ನಿಲ್ಲು ಎಂಬರ್ಥವನ್ನು ಸೂಚಿಸುತ್ತದೆ . ವಿಶ್ವವೇ ಕ್ರೀಡಾರಂಗವಾಗುಳ್ಳ ಷಡ್ಗುಣೈಶ್ವರ್ಯ ಪೂರ್ಣನಾದ್ದರಿಂದ ಶ್ರೀಹರಿಯು ' ರಂಗರಾಯ 'ನು.
ದಾನವಾರಣ್ಯಕೆ ಕೃಶಾನು ಕಾಮಿತಕಲ್ಪ -
ಧೇನು ಶ್ರೀಲಕ್ಷ್ಮೀಮುಖಪದ್ಮ । ಮುಖಪದ್ಮ ನವಸುಸ -
ದ್ಭಾನು ನೀನೆಮಗೆ ದಯವಾಗೊ ॥ 16 ॥ ॥ 152 ॥
ಅರ್ಥ : ದಾನವಾರಣ್ಯಕೆ = ದಾನವರೆಂಬ ಅರಣ್ಯಕ್ಕೆ , ಕೃಶಾನು = ಅಗ್ನಿಯಂತೆಯೂ , ಕಾಮಿತಕಲ್ಪಧೇನು = ಭೋಗಕ್ಕಾಗಿ ಇಚ್ಛಿತ ಸರ್ವಸ್ವವನ್ನು ಕೊಡುವ ಕಾಮಧೇನುವಿನಂತೆಯೂ , ಶ್ರೀಲಕ್ಷ್ಮೀಮುಖಪದ್ಮ = ರಮಾದೇವಿಯ ಮುಖಕಮಲಕ್ಕೆ , ನವಸುಸದ್ಭಾನು = ಉದಯಿಸುತ್ತಿರುವ ಪ್ರಕಾಶಕಿರಣಯುಕ್ತ ಸೂರ್ಯನಂತೆಯೂ ಇರುವ , ನೀನು , ಎಮಗೆ = ನಮಗೆ , ದಯವಾಗೊ = ಕೃಪೆ ಮಾಡು.
ವಿಶೇಷಾಂಶ : (1) ಬೆಂಕಿಬಿದ್ದು ಅರಣ್ಯವು ಭಸ್ಮವಾಗುವಂತೆ, ದೈತ್ಯರು ನಿನ್ನಿಂದ ನಷ್ಟರಾಗುವರು. ದೈತ್ಯಾಂತಕನೆಂದರ್ಥ.
(2) ' ಕಾಮಿತ ' ಎಂಬುದರಿಂದ ' ಚಿಂತಾಮಣೀಂದ್ರಮಿವ ಚಿಂತಿತದಂ ' ಎಂದಂತೆ , ಚಿಂತಾಮಣಿಯನ್ನೂ , ' ಕಲ್ಪ ' ಎಂಬುದರಿಂದ ಕಲ್ಪವೃಕ್ಷವನ್ನೂ , ' ಧೇನು ' ಎಂಬುದರಿಂದ ಕಾಮಧೇನುವನ್ನೂ ಇಟ್ಟುಕೊಳ್ಳಬಹುದು. ಇವು ಮೂರು ಸ್ವರ್ಗಲೋಕದ ಪ್ರಜೆಗಳಿಗೆ ಸೇವಾನುರೂಪವಾಗಿ ಕಾಮಿತಾರ್ಥಗಳನ್ನು ಕೊಡುತ್ತವೆ. ಇವುಗಳಂತೆ ಭಕ್ತರಿಗೆ ಅಭೀಷ್ಟಗಳನ್ನು ಕರುಣಿಸುವವನು ಶ್ರೀಕೃಷ್ಣನು.
(3) ಶ್ರೀದೇವಿಯು ನಿತ್ಯಾವಿಯೋಗಿನಿಯಾದ್ದರಿಂದ , ನಿತ್ಯಸನ್ನಿಧಾನದಿಂದ (ಪದ್ಮಕ್ಕೆ ಸೂರ್ಯನಂತೆ) ನಿತ್ಯವಿಕಾಸವನ್ನು (ನಿತ್ಯಾನಂದವನ್ನು) ಸೂರ್ಯಸ್ಥಾನೀಯನಾದ ತನ್ನ ಪತಿಯಿಂದ ಹೊಂದುತ್ತಿರುವಳು.
ತಾಪತ್ರಯಗಳು ಮಹದಾಪತ್ತು ಪಡಿಸೋವು
ಕಾಪಾಡು ಕಂಡ್ಯ ಕಮಲಾಕ್ಷ । ಕಮಲಾಕ್ಷ ಮೊರೆಯಿಟ್ಟ
ದ್ರೌಪದಿಯ ಕಾಯ್ದೆ ಅಳುಕದೆ ॥ 17 ॥ ॥ 153 ॥
ಅರ್ಥ : ಕಮಲಾಕ್ಷ = ಹೇ ಕಮಲನಯನ ! ತಾಪತ್ರಯಗಳು = ಅಧ್ಯಾತ್ಮ , ಅಧಿದೈವ , ಅಧಿಭೂತಗಳೆಂಬ ಮೂರು ವಿಧ ತಾಪಗಳು , ಮಹದಾಪತ್ತು = ಮಹಾವಿಪತ್ತುಗಳನ್ನು , ಪಡಿಸೋವು = ಉಂಟುಮಾಡುತ್ತವೆ (ತಂದೊಡ್ಡುತ್ತವೆ) ; ಕಾಪಾಡು ಕಂಡ್ಯ = ಅವುಗಳಿಂದ ರಕ್ಷಿಸು , ( ನನ್ನ ವಿಜ್ಞಾಪನೆಯನ್ನು ಲಾಲಿಸು , ದೇವ ! ) ಮೊರೆಯಿಟ್ಟ = ಶರಣುಹೊಂದಿ ಬೇಡಿಕೊಂಡ , ದ್ರೌಪದಿಯ = ದ್ರೌಪದಿಯನ್ನು , ಅಳುಕದೆ = ಯಾರನ್ನೂ ಲೆಕ್ಕಸದೆ , ಕಾಯ್ದೆ = ರಕ್ಷಿಸಿದಿ , (ಅಥವಾ , ಅಳುಕದೆ - ಯಾರಿಗೂ ನಿರೀಕ್ಷಿಸದೆ ) ಮೊರೆಯಿಟ್ಟ - ಕೈಬಿಡುವುದಿಲ್ಲವೆಂಬ ದೃಢವಿಶ್ವಾಸದಿಂದ ಪ್ರಾರ್ಥಿಸಿದ ದ್ರೌಪದಿಯನ್ನು , ಕಾಯ್ದೆ - ಸಲಹಿದಿ )
ವಿಶೇಷಾಂಶ : (1) ದುರುಳ ದುಶ್ಶಾಸನನು ಸಭೆಯಲ್ಲಿ ದ್ರೌಪದಿಯ ಸೀರೆಯನ್ನು ಸೆಳೆಯುತ್ತಿರಲು , ರಕ್ಷಿಸೆಂದು ಮೊರೆಯಿಡಲು , ಅಕ್ಷಯವಸ್ತ್ರವನ್ನಿತ್ತು ಮಾನಭಂಗದಿಂದ ರಕ್ಷಿಸಿದನೆಂಬ ಕಥಾಸಂದರ್ಭವು ಸೂಚಿತವಾಗಿದೆ.
(2) ತಾಪಗಳು ಮೂರು ವಿಧ : ಅಧಿಭೂತ - ದೇಹಕ್ಕೊದಗುವ ರೋಗಾದಿ ಉಪದ್ರವಗಳು ; ಅಧ್ಯಾತ್ಮ - ನಾನಾಪ್ರಕಾರದ ಮನೋರೋಗಗಳು ; ಅಧಿದೈವ - ದೈವಿಕವಾಗಿ ಪ್ರಾಪ್ತವಾಗುವ ದುರ್ಭಿಕ್ಷ , ಕಾಡ್ಗಿಚ್ಚು , ಸಿಡಿಲು , ಅತಿವೃಷ್ಟಿ , ಚಂಡಮಾರತ ಇತ್ಯಾದಿ ವಿಪತ್ತುಗಳು.
ಕರಣನಿಯಾಮಕನೆ ಕರುಣಾಳು ನೀನೆಂದು
ಮೊರೆಹೊಕ್ಕೆ ನಾನಾ ಪರಿಯಲ್ಲಿ । ಪರಿಯಲ್ಲಿ ಮಧ್ವೇಶ
ಮರುಳು ಮಾಡುವುದು ಉಚಿತಲ್ಲ ॥ 18 ॥ ॥ 154 ॥
ಅರ್ಥ : ಕರಣನಿಯಾಮಕನೆ = ಸರ್ವೇಂದ್ರಿಯ ಪ್ರೇರಕ , ಹೇ ಹೃಷೀಕೇಶ ! ಕರುಣಾಳು ನೀನೆಂದು = ನೀನು ದಯಾಮೂರ್ತಿಯೆಂದು , ನಾನಾ ಪರಿಯಲ್ಲಿ = ಅನೇಕ ಪ್ರಕಾರವಾಗಿ , ಮೊರೆಹೊಕ್ಕೆ = (ನಿನ್ನನ್ನು) ಶರಣುಹೊಂದಿದೆನು ; ಮಧ್ವೇಶ = ಹೇ ಮಧ್ವನಾಥ ಶ್ರೀಕೃಷ್ಣ ! ಮರುಳುಮಾಡುವುದು = ವಂಚಿಸುವುದು ( ನಿನ್ನ ದರ್ಶನವನ್ನೀಯದೇ ಸಂಸಾರದಲ್ಲಿ ಸುತ್ತಿಸುವುದು ) , ಉಚಿತಲ್ಲ = (ಭಕ್ತವತ್ಸಲನಾದ ನಿನಗೆ) ಸರಿಯಲ್ಲ , ಅಥವಾ , ನಾನಾ ಪರಿಯಲ್ಲಿ ಮರುಳು ಮಾಡುವುದು = ಬಹುಪರಿಯಿಂದ ಸಂಸಾರದಲ್ಲಿ ಆಸಕ್ತನಾಗುವಂತೆ ಮಾಡುವುದು , ಉಚಿತಲ್ಲ = ಸರಿಯಲ್ಲ (ನಿನ್ನ ಸಹನ ಶಕ್ತಿಗೆ ತಕ್ಕದ್ದಲ್ಲ ).
ಮತದೊಳಗೆ ಮಧ್ವಮತ ವ್ರತದೊಳಗೆ ಹರಿದಿನವು
ಕಥೆಯೊಳಗೆ ಭಾಗವತಕಥೆಯೆನ್ನಿ । ಕಥೆಯೆನ್ನಿ ಮೂರ್ಲೋಕ -
ಕತಿಶಯ ಶ್ರೀಕೃಷ್ಣಪ್ರತಿಮೆನ್ನಿ ॥ 19 ॥ ॥ 155 ॥
ಅರ್ಥ : ಮತದೊಳಗೆ = (ನಾನಾ) ಮತಗಳ ಮಧ್ಯದಲ್ಲಿ , ಮಧ್ವಮತ = ಮಧ್ವಾಚಾರ್ಯರಿಂದ ಸಂಸ್ಥಾಪಿತವಾದ ಮತವು (ಅಭಿಪ್ರಾಯವು , ಶ್ರೇಷ್ಠವಾದುದು . ತತ್ತ್ವವನ್ನು ಯಥಾರ್ಥವಾಗಿ ನಿರೂಪಿಸುವುದು ). ವ್ರತದೊಳಗೆ = (ನಾನಾ) ವ್ರತಗಳ ಮಧ್ಯದಲ್ಲಿ , ಹರಿದಿನವು = ಏಕಾದಶೀವ್ರತ , ಕಥೆಯೊಳಗೆ = (ನಾನಾ) ಪುರಾಣಕಥೆಗಳಲ್ಲಿ , ಭಾಗವತಕಥೆ = ಶ್ರೀಮದ್ಭಾಗವತ ಕಥೆಯು , ಎನ್ನಿ = ಎಂದು ತಿಳಿಯಿರಿ (ಅತ್ಯಂತ ಶ್ರೇಷ್ಠವೆಂದು ಅನ್ಯರಿಗೂ ಹೇಳುತ್ತಿರಿ ). ಮೂರ್ಲೋಕಕೆ = ಮೂರು ಲೋಕಗಳಲ್ಲಿ , ಶ್ರೀಕೃಷ್ಣಪ್ರತಿಮೆ = ( ಉಡುಪಿಯಲ್ಲಿ ಶ್ರೀಮದಾನಂದತೀರ್ಥರು ಸ್ಥಾಪಿಸಿದ ) ಶ್ರೀಕೃಷ್ಣಪ್ರತಿಮೆಯೇ , ಅತಿಶಯ = ಶ್ರೇಷ್ಠವು , ಎನ್ನಿ = (ಪರಮಶ್ರೇಷ್ಠವು) ಎಂದು ತಿಳಿಯಿರಿ.
ವಿಶೇಷಾಂಶ : (1)
ದ್ವಾರಾವತೀಂ ಸಕಲಭಾಗ್ಯವತೀಂ ವಿಹಾಯ
ಗೋಪಾಲಬಾಲಲನಾಕರಪೂಜನಂ ಚ ।
ವಾರ್ಧಿಂ ವಧೂಗೃಹಮತೀತ್ಯ ಸ ಮಧ್ವನಾಥಃ
ಯತ್ರಾಸ್ತಿ ತದ್ರಜತಪೀಠಪುರಂ ಗರೀಯಃ ॥
- (ಶ್ರೀವಾದಿರಾಜರ ತೀರ್ಥಪ್ರಬಂಧ)
ಸರ್ವಸಂಪತ್ಪೂರ್ಣವಾದ ದ್ವಾರಕೆಯನ್ನೂ , ಆದರದಿಂದ ತನ್ನನ್ನು ಸೇವಿಸಿ ಪೂಜಿಸುವ ಗೋಪಿಕಾಸ್ತ್ರೀಯರನ್ನೂ , ಮಾವನ ಮನೆಯಾದ ಸಮುದ್ರವನ್ನೂ (ಲಕ್ಷ್ಮಿಯು ಸಮುದ್ರರಾಜನ ಪುತ್ರಿ ) . ದಾಟಿ (ಹಿಂದಿಕ್ಕಿ) , ಮಧ್ವನಾಥನಾದ್ದರಿಂದ , ಶ್ರೀಕೃಷ್ಣನು ಉಡುಪಿಗೆ (ರಜತಪೀಠಪುರಕ್ಕೆ) ಬಂದು ನೆಲೆಸಿದನು. ಹೀಗೆ ಉಡುಪಿಯ ಶ್ರೀಕೃಷ್ಣಪ್ರತಿಮೆಯ ಶ್ರೇಷ್ಠತೆಯನ್ನು ವರ್ಣಿಸಿ , ಆದ್ದರಿಂದಲೇ ಉಡುಪಿಯೇ ಅತ್ಯಂತ ಶ್ರೇಷ್ಠವಾದ ಪವಿತ್ರಕ್ಷೇತ್ರವೆಂದು ಹೇಳಿರುವರು .
(2) ಸರ್ವವೇದಾಂತಸಾರಂ ಹಿ ಶ್ರೀಭಾಗವತಮಿಷ್ಯತೇ ।
ತದ್ರಸಾಮೃತತೃಪ್ತಸ್ಯ ನಾನ್ಯತ್ರ ಸ್ಯಾದ್ರತಿಃ ಕ್ವಚಿತ್ ॥ - (ಭಾಗವತ)
ಶ್ರೀಮದ್ಭಾಗವತವು ಸಕಲ ವೇದಾಂತಸಾರವೆಂದು ಪ್ರಸಿದ್ಧವಾಗಿದೆ. ಇದರ ರಸದಿಂದ ತೃಪ್ತನಾದವನಿಗೆ ಅನ್ಯತ್ರ ರತಿಯೇ ಹುಟ್ಟದೆಂದು ಭಾಗವತಪುರಾಣದ ಶ್ರೇಷ್ಠತೆಯು ನಿರೂಪಿತವಾಗಿದೆ.
(3) ನೇದೃಶಂ ಪಾವನಂ ಕಿಂಚಿತ್ ನರಾಣಾಂ ಭುವಿ ವಿದ್ಯತೇ ।
ಯಾದೃಶಂ ಪದ್ಮನಾಭಸ್ಯ ದಿಶಂ ಪಾತಕನಾಶನಮ್ ।
ಏಕಾದಶೀಸಮಂ ಕಿಂಚಿತ್ ಪವಿತ್ರಂ ನ ಹಿ ವಿದ್ಯತೇ ॥
- (ಕೃಷ್ಣಾಮೃತಮಹಾರ್ಣವ)
- ಎಂದರೆ ಹರಿದಿನದಂತೆ ಸಕಲ ಪಾಪಗಳನ್ನು ಪರಿಹರಿಸುವ , ಬೇರಾವ ಸಾಧನವೂ ಮನುಷ್ಯರಿಗೆ ಇಲ್ಲವೇ ಇಲ್ಲ ; ಏಕಾದಶೀ ವ್ರತಕ್ಕೆ ಸದೃಶವಾದ ಪವಿತ್ರವಾದ ವ್ರತವೆಂಬುದಿಲ್ಲ - ಎಂದು ಶ್ರೀಮದಾನಂದತೀರ್ಥರು ತಮ್ಮ ಉದಾಹೃತ ಗ್ರಂಥದಲ್ಲಿ ಹೇಳಿದ್ದಾರೆ.
ನೀನಲ್ಲದನ್ಯರಿಗೆ ನಾನೆರಗೆನೋ ಸ್ವಾಮಿ
ದಾನವಾಂತಕನೆ ದಯವಂತ । ದಯವಂತ ಎನ್ನಭಿ -
ಮಾನ ನಿನಗಿರಲೋ ದಯವಾಗೊ ॥ 20 ॥ ॥ 156 ॥
ಅರ್ಥ : ಸ್ವಾಮಿ = ಹೇ ಶ್ರೀಕೃಷ್ಣ ! ನೀನಲ್ಲದೆ = ನಿನ್ನನ್ನು ಬಿಟ್ಟು (ನಿನ್ನನ್ನಲ್ಲದೆ) , ಅನ್ಯರಿಗೆ = ಇತರರಿಗೆ , ನಾನು , ಎರಗೆನೋ = ನಮಸ್ಕರಿಸೆನು (ಆಶ್ರಯಿಸುವುದಿಲ್ಲ) , ದಾನವಾಂತಕನೆ = ದೈತ್ಯವಿನಾಶನಾದ , ದಯವಂತ = ಹೇ ಕೃಪಾಳೋ ! ಎನ್ನಭಿಮಾನ = ನನ್ನವನೆಂಬ ವಾತ್ಸಲ್ಯವು , ನಿನಗಿರಲೋ = (ನನ್ನ ಮೇಲೆ) ನೆನಗಿರಲಿ , ದಯವಾಗೊ = ಕೃಪೆಮಾಡು , ಅಥವಾ ನಿನಗೆ ಎನ್ನಭಿಮಾನ = (ಭಕ್ತವತ್ಸಲನಾದ) ನಿನಗೆ ನನ್ನ ಮಾನಸಂರಕ್ಷಣೆಯ ಭಾರವು , ಇರಲೋ = ಇರಲಿ ಸ್ವಾಮಿ !
ವಿಶೇಷಾಂಶ : ಅನ್ಯರಿಗೆ ನಮಸ್ಕರಿಸುವುದಿಲ್ಲವೆಂದರೆ , ಅನ್ಯದೇವತೆಗಳನ್ನು ಸ್ವತಂತ್ರರು , ಸರ್ವೋತ್ತಮರು ಎಂಬ ಬುದ್ಧಿಯಿಂದ ಸೇವಿಸುವುದಿಲ್ಲವೆಂದರ್ಥ . ಅವರೆಲ್ಲರೂ ಪರಮಾತ್ಮನ ಪರಿವಾರವೆಂಬ ದೃಷ್ಟಿಯಿಂದ ಸೇವ್ಯರೇ ಆಗಿರುವರು. ಅವರನ್ನೂ ತಾರತಮ್ಯಾನುಸಾರವಾಗಿ ಭಕ್ತಿಯಿಂದ ಸೇವಿಸಲೇಬೇಕು.
ಲೆಕ್ಕವಿಲ್ಲದೆ ದೇಶ ತುಕ್ಕಿದರೆ ಫಲವೇನು
ಶಕ್ತನಾದರೆ ಮಾತ್ರ ಫಲವೇನು । ಫಲವೇನು ನಿನ್ನ ಸ -
ದ್ಭಕ್ತರನು ಕಂಡು ನಮಿಸದೆ ॥ 21 ॥ ॥ 157 ॥
ಅರ್ಥ : ಲೆಕ್ಕವಿಲ್ಲದೆ = ಎಣಿಕೆ ಇಲ್ಲದಷ್ಟು , ದೇಶ = ದೇಶಗಳನ್ನು , ತುಕ್ಕಿದರೆ = ಸುತ್ತಿದರೆ (ಹೊಕ್ಕು ತಿರುಗಿದರೆ) , ಫಲವೇನು = ಏನು ಪ್ರಯೋಜನ ; ಶಕ್ತನಾದರೆ ಮಾತ್ರ = ( ದೇಹದ್ರವ್ಯಾದಿಗಳಿಂದ ಪುಷ್ಟನಾದರೆ ) ಸಮರ್ಥನಾಗುವ ಮಾತ್ರದಿಂದ , ಫಲವೇನು = ಏನು ಫಲ (ವ್ಯರ್ಥವೆಂದು ಭಾವ) ; ನಿನ್ನ ಸದ್ಭಕ್ತರನು = ನಿನ್ನಲ್ಲಿ ಶುದ್ಧ ಭಕ್ತಿಯುಳ್ಳ ಸಜ್ಜನರನ್ನು , ಕಂಡು = ನೋಡಿ , ನಮಿಸದೆ = ನಮಸ್ಕರಿಸದಿದ್ದರೆ - ಯಥಾಯೋಗ್ಯವಾಗಿ ಸೇವಿಸದಿದ್ದರೆ , ಫಲವೇನು = ಆಯುಷ್ಯ ಇದ್ದೇನು ಪ್ರಯೋಜನ ? ( ದೇಶಸಂಚಾರವೂ , ಧನಾದಿಗಳ ಆಢ್ಯತೆಯೂ , ಆಯುಷ್ಯವೂ ವ್ಯರ್ಥವೇ ಸರಿ ).
ವಿಶೇಷಾಂಶ : ವಿಷ್ಣುಭಕ್ತರೇ ಸಾಧುಗಳು. ವಿಷ್ಣುಸನ್ನಿಧಾನ ವಿಶೇಷದಿಂದ , ಅವರನ್ನು ಸೇವಿಸುವವರು ಪುನೀತರಾಗುವರು . ಸತ್ಪುರುಷರ ಸಹವಾಸ , ಸೇವೆಗಳನ್ನು ದೊರಕಿಸಿಕೊಳ್ಳದೆ , ಕೇವಲ ದೇಶಗಳನ್ನು ಸಂಚರಿಸುವುದು ಆಯುಸ್ಸನ್ನು ವ್ಯರ್ಥಮಾಡಿಕೊಂಡಂತೆ.
ಧನ್ಯಂ ಹಿ ಧರ್ಮೈಕಫಲಂ ಯತೋ ಸ್ಯಾತ್
ಜ್ಞಾನಂ ಸವಿಜ್ಞಾನಮನುಪ್ರಶಾಂತಿಃ - (ಭಾಗವತ)
- ಎಂದು ಹೇಳಿದಂತೆ , ಧನದಿಂದ ಧರ್ಮ(ಪುಣ್ಯ)ವನ್ನೂ , ಅದರಿಂದ ಜ್ಞಾನ , ವಿಜ್ಞಾನ , ಮೋಕ್ಷಗಳನ್ನೂ ದೊರಕಿಸಿಕೊಳ್ಳಬೇಕು. ದೇಹಶಕ್ತಿಯನ್ನು ಗುರುಗಳ , ವಿಷ್ಣುಭಕ್ತರ ಸೇವೆಗಾಗಿ ವಿನಿಯೋಗಿಸಬೇಕು. ' ಮಹತ್ಸೇವಾಂ ದ್ವಾರಮಾಹುರ್ವಿಮುಕ್ತೇಃ । ತಮೋದ್ವಾರಂ ಯೋಷಿತಾಂ ಸಂಗಿಸಂಗಂ ' - (ಭಾಗವತ) - ಎಂದರೆ , ಸತ್ಪುರುಷರ ಸೇವೆಯು ಮುಕ್ತಿದ್ವಾರವು ; ವಿಷಯಾಸಕ್ತರ ಸಹವಾಸವು ತಮೋದ್ವಾರವು . ಸಜ್ಜನರ ಸಹವಾಸ ಸೇವೆಗಳಿಲ್ಲದ ಅನ್ಯಯತ್ನಗಳು ಸಫಲವಾಗುವುದಿಲ್ಲವೆಂಬ ಪ್ರಮೇಯವನ್ನು ಈ ಪದ್ಯದಿಂದ ಸ್ಪಷ್ಟಗೊಳಿಸಿರುವರು.
ನರರ ಕೊಂಡಾಡಿ ದಿನ ಬರಿದೆ ಕಳೆಯಲು ಬೇಡ
ನರನ ಸಖನಾದ ಶ್ರೀಕೃಷ್ಣ । ಶ್ರೀಕೃಷ್ಣಮೂರ್ತಿಯ
ಚರಿತೆ ಕೊಂಡಾಡೋ ಮನವುಬ್ಬಿ ॥ 22 ॥ ॥ 158 ॥
ಅರ್ಥ : ನರರ = ಮನುಷ್ಯರನ್ನು , ಕೊಂಡಾಡಿ = ಸ್ತುತಿಸುತ್ತ , ದಿನ = ಕಾಲವನ್ನು , ಬರಿದೆ = ವ್ಯರ್ಥವಾಗಿ , ಕಳೆಯಲು ಬೇಡ = ಕಳೆಯಬೇಡ ; ನರನ ಸಖನಾದ = ಪಾರ್ಥಸಖನಾದ , ಶ್ರೀಕೃಷ್ಣಮೂರ್ತಿಯ = ಶ್ರೀಕೃಷ್ಣರೂಪಿಯಾದ ಪರಮಾತ್ಮನ , ಚರಿತೆ = ಚರಿತ್ರೆಯನ್ನು (ಮಹಿಮೆಗಳನ್ನು ತಿಳಿಸಿಕೊಡುವ ಅವತಾರಲೀಲೆಗಳನ್ನು) , ಮನವುಬ್ಬಿ = ಉತ್ಸಾಹದಿಂದ , ಕೊಂಡಾಡೋ = ಸ್ತುತಿಸುತ್ತಿರು , ಹೇ ಪ್ರಾಣಿ !
ವಿಶೇಷಾಂಶ : (1) ನರಸ್ತುತಿಯು ವ್ಯರ್ಥ ; ಜುಗುಪ್ಸಿತವು . ಮನುಷ್ಯನಲ್ಲಿ ಕಂಡುಬರುವ ಗುಣಗಳು , ಅಂತರ್ಯಾಮಿಯಾದ , ಸ್ವತಂತ್ರಕರ್ತನಾದ ಶ್ರೀಹರಿ ವ್ಯಾಪಾರಗಳೆಂದು ತಿಳಿದು , ಗುಣಗಾನ ಮಾಡಿದರೆ ಅದು ನರಸ್ತುತಿ ಎನಿಸುವುದಿಲ್ಲ ; ಪ್ರತ್ಯುತ ಶ್ರೀಹರಿಪ್ರೀತಿಕರವೂ ಆಗುತ್ತದೆ.
(2) ಪರಮಾತ್ಮನ ಅವತಾರಲೀಲೆಗಳನ್ನೂ (ಕಿರುಬೆರಳಿನಿಂದ ಪರ್ವತವನ್ನು ಎತ್ತಿದ ಮುಂತಾದ) ಅದ್ಭುತ ಶಕ್ತಿದ್ಯೋತಕ ಕ್ರಿಯೆಗಳನ್ನೂ , ಶ್ರೀಹರಿಯ ಅಸದೃಶ ಗುಣಗಳನ್ನೂ ಶ್ರವಣಮಾಡಿ , ಅತ್ಯಂತ ಹರ್ಷಗೊಂಡು , ಆನಂದಾಶ್ರುಗಳನ್ನು ಸುರಿಸುತ್ತ , ಗದ್ಗದಕಂಠದಿಂದ , ರೋಮಾಂಚಯುಕ್ತನಾಗಿ ಉಚ್ಚಧ್ವನಿಯಿಂದ ಹಾಡಿ ಕುಣಿದಾಗ , ಆತನ ಸಂದರ್ಶನಕ್ಕಾಗಿ ರೋಧಿಸಿದಾಗ (ಅತ್ತಾಗ) , ಆ ವಿಧ ಭಕ್ತಿಯ ಉದ್ರೇಕಾನುಗುಣವಾದ ಸದನುಸಂಧಾನ ಹುಟ್ಟಿ , ಸಂಸಾರಬಂಧಕ್ಕೆ ಮೂಲಕಾರಣವಾದ (ಅಭಿಮಾನವೆಂಬ ಅಹಂ ಮಮಕಾರರೂಪದ) ಬೀಜವು ಸುಟ್ಟುಹೋಗುತ್ತದೆ ; ಬಿಂಬನಾದ ಶ್ರೀಹರಿಸಂದರ್ಶನವೂ ದೊರೆಯುವುದು.
ಪಾಹಿ ಪಾಂಡವಪಾಲ ಪಾಹಿ ರುಕ್ಮಿಣಿಲೋಲ
ಪಾಹಿ ದ್ರೌಪದಿಯ ಅಭಿಮಾನ । ಅಭಿಮಾನ ಕಾಯ್ದ ಹರಿ
ದೇಹಿ ಕೈವಲ್ಯ ನಮಗಿಂದು ॥ 23 ॥ ॥ 159 ॥
ಅರ್ಥ : ಪಾಂಡವಪಾಲ = ಹೇ ಪಾಂಡವರ ರಕ್ಷಕ ! ಪಾಹಿ = ರಕ್ಷಿಸು ; ರುಕ್ಷಿಣಿಲೋಲ = ಹೇ ರುಕ್ಮಿಣೀರಮಣ! ಪಾಹಿ = ರಕ್ಷಿಸು ; ದ್ರೌಪದಿಯ ಅಭಿಮಾನ = ದ್ರೌಪದಿಯ ಗೌರವವನ್ನು (ಮರ್ಯಾದೆಯನ್ನು) , ಕಾಯ್ದ = ರಕ್ಷಿಸಿದ , ಹರಿ = ಹೇ ಕೃಷ್ಣ! ಪಾಹಿ = ಕಾಪಾಡು ; ನಮಗೆ = (ಭಕ್ತರಾದ) ನಮಗೆ , ಇಂದು = ಈ ದಿನವೇ , ಕೈವಲ್ಯ = ಮೋಕ್ಷವನ್ನು (ಅಥವಾ ನೀನಲ್ಲದನ್ಯಗತಿ ಇಲ್ಲವೆಂಬ ಪರಿಪಕ್ವಮನೋಭಾವವನ್ನು ) , ದೇಹಿ = ಅನುಗ್ರಹಿಸು .
ವಿಶೇಷಾಂಶ : ಮೋಕ್ಷವನ್ನು ಇಂದೇ ಕೊಡು , ಎಂಬುದನ್ನು ಅಪರೋಕ್ಷ ಜ್ಞಾನವನ್ನು - ಜೀವನ್ಮುಕ್ತಸ್ಥಿತಿಯನ್ನು ಎಂಬರ್ಥವನ್ನು ಗ್ರಹಿಸಬೇಕು. ಬ್ರಹ್ಮದೇವನೊಂದಿಗೆ ಎಲ್ಲರೂ ಮುಕ್ತಲೋಕವನ್ನು ಪ್ರವೇಶಿಸುವರು.
ಪಾಹಿ ಕರುಣಾಕರನೆ ಪಾಹಿ ಲಕ್ಷ್ಮೀರಮಣ
ಪಾಹಿ ಗೋಪಾಲ ಗುಣಶೀಲ । ಗುಣಶೀಲ ಪಾಪಸಂ -
ದೋಹ ಕಳೆದೆನ್ನ ಸಲಹಯ್ಯ ॥ 24 ॥ ॥ 160 ॥
ಅರ್ಥ : ಕರುಣಾಕರನೆ = ಕಾರುಣ್ಯನಿಧಿಯೇ , ಪಾಹಿ = ಸಲಹು , ಲಕ್ಷ್ಮೀರಮಣ = ರಮಾರಮಣನೇ , ಪಾಹಿ = ರಕ್ಷಿಸು , ಗೋಪಾಲ = ಹೇ ಗೋಪಾಲಕೃಷ್ಣ ! ಪಾಹಿ = ಕಾಪಾಡು , ಗುಣಶೀಲ = ಸದ್ಗುಣಸ್ವರೂಪನೇ , ಎನ್ನ ಪಾಪಸಂದೋಹ = ನನ್ನ ಪಾಪರಾಶಿಯನ್ನು , ಕಳೆದು = ನಾಶಮಾಡಿ , ಸಲಹಯ್ಯ = ರಕ್ಷಿಸು , ದೇವ !
ವಿಶೇಷಾಂಶ : ಭಕ್ತರನ್ನು ಸಕಲವಿಧ ವಿಪತ್ತುಗಳಿಂದ ರಕ್ಷಿಸುವವನು ಶ್ರೀಹರಿಯೇ. ' ವಿಷಾನ್ಮಹಾಗ್ನೇಃ......' ಇತ್ಯಾದಿ ಭಾಗವತವಾಕ್ಯವು ದುರ್ಯೋಧನಾದಿಗಳು ಭೀಮಸೇನನನ್ನು ವಿಷಕೊಟ್ಟು ಕೊಲ್ಲಲು ಯತ್ನಿಸಿದಾಗ , ಪಾಂಡವರನ್ನೆಲ್ಲ ಅರಗಿನ ಮನೆಯಲ್ಲಿ ಸುಡಲು ಹವಣಿಸಿದಾಗ ಮತ್ತು ದ್ರೌಪದಿಯ ಮಾನಭಂಗ (ವಸ್ತ್ರಾಪಹಾರದಿಂದ) ಮಾಡಲು ತೊಡಗಿದಾಗ , ಅವರೆಲ್ಲರೂ ಶ್ರೀಕೃಷ್ಣನಿಂದಲೇ ರಕ್ಷಿತರಾದರೆಂದು ಹೇಳುತ್ತದೆ. ' ಜ್ಞಾನಾಗ್ನಿಃ ಸರ್ವಕರ್ಮಾಣಿ ಭಸ್ಮಸಾತ್ಕುರುತೇऽರ್ಜುನ ' (ಗೀತಾ) ಎಂದು ಹೇಳಿದಂತೆ , ಅಪರೋಕ್ಷಜ್ಞಾನವು ಸಕಲ ಪಾಪಗಳನ್ನೂ ಕಾಮ್ಯಪುಣ್ಯಗಳನ್ನೂ ಅಗ್ನಿಯಂತೆ ದಹಿಸುತ್ತದೆ . ಭಗವನ್ಮಹಿಮೆಗಳ ಜ್ಞಾನಪೂರ್ವಕಭಕ್ತಿಯಿಂದ ಮಾಡುವ ಶ್ರೀಹರಿನಾಮಸಂಕೀರ್ತನೆಯೂ , ಸಕಲ ಪಾಪಗಳನ್ನು ನಾಶಮಾಡುತ್ತದೆ.
ನಾಮ್ನೋऽಸ್ತಿ ಯಾವತೀ ಶಕ್ತಿಃ ಪಾಪನಿರ್ಹರಣೇ ಹರೇಃ ।
ತಾವತ್ಕರ್ತುಂ ನ ಶಕ್ನೋತಿ ಪಾತಕಂ ಪಾತಕೀಜನಃ ॥
- (ಕೃಷ್ಣಾಮೃತಮಹಾರ್ಣವ) ಹರಿನಾಮದಲ್ಲಿರುವ ಪಾಪಪರಿಹಾರಕಶಕ್ತಿಯು ಅಪಾರವಾದುದು. ಅಷ್ಟು ಪಾಪಗಳನ್ನು ಯಾವ ಪಾಪಿಯೂ ಮಾಡಲು ಸಹ ಶಕ್ತನಲ್ಲ. ಅಂತೆಯೇ ಕರುಣಾಕರ ಇತ್ಯಾದಿ ಗುಣವಾಚಕ ನಾಮಗಳಿಂದ ಸ್ತುತಿಸುತ್ತಾರೆ.
ಶ್ರೀ ಕೃಷ್ಣ ಸ್ತುತಿ
ಜ್ಞಾನಸುಜ್ಞಾನಪ್ರಜ್ಞಾನವಿಜ್ಞಾನಮಯ
ಮಾಣವಕರೂಪ ವಸುದೇವ । ವಸುದೇವತನಯ ಸು - ಜ್ಞಾನವನು ಕೊಟ್ಟು ಕರುಣಿಸೊ ॥ 1 ॥ ॥ 137 ॥
ಅರ್ಥ : ಜ್ಞಾನಸುಜ್ಞಾನಪ್ರಜ್ಞಾನವಿಜ್ಞಾನಮಯ = ಜ್ಞಾನ , ಸುಜ್ಞಾನ , ಪ್ರಜ್ಞಾನ , ವಿಜ್ಞಾನಗಳೇ ದೇಹವಾಗುಳ್ಳ ( ಪರಮಾತ್ಮನ ಸ್ವರೂಪಗಳಾದ ಈ ಪ್ರಭೇದಗಳಲ್ಲಿ ಯಾವ ಭೇದವೂ ಇಲ್ಲದಿದ್ದರೂ, ರಮಾಬ್ರಹ್ಮಾದಿ ಸರ್ವರ ಜ್ಞಾನಾದಿಗಳ ಪ್ರಧಾನ ನಿಯಾಮಕನಾದ್ದರಿಂದ ತನ್ಮಯನೆಂದು ಕರೆಯಲ್ಪಡುವ ) , ಮಾಣವಕರೂಪ = ಬಾಲರೂಪಿಯಾದ , ವಸುದೇವ = ಸಕಲ ಸಂಪತ್ತಿನ ಒಡೆಯನಾದ , ವಸುದೇವ ತನಯ = ವಸುದೇವನ ಪುತ್ರನಾದ ಹೇ ಶ್ರೀಕೃಷ್ಣ ! ಸುಜ್ಞಾನವನು = ಶುದ್ಧವಾದ (ಯಥಾರ್ಥ) ಜ್ಞಾನವನ್ನು , ಕೊಟ್ಟು = ದಯಪಾಲಿಸಿ , ಕರುಣಿಸೊ = ಕೃಪೆದೋರು.
ವಿಶೇಷಾಂಶ : (1) ' ಮಯ ' ಎಂಬುದಕ್ಕೆ ' ಪ್ರಚುರ - ಪೂರ್ಣ ' ವೆಂದರ್ಥ. ಜ್ಞಾನಮಯನೆಂದರೆ ಜ್ಞಾನಪೂರ್ಣ - ಜ್ಞಾನದೇಹೀ ಎಂದೇ ಅರ್ಥ . ಜ್ಞಾನಾನಂದಾದಿಗಳು ಪರಮಾತ್ಮನ ಸ್ವರೂಪವೇ ಆದರೂ , ಪರಮಾತ್ಮನ ಜ್ಞಾನ ಆನಂದ ಇತ್ಯಾದಿ ವ್ಯವಹಾರವು 'ವಿಶೇಷ' ಬಲದಿಂದ ಮಾತ್ರ. ನಿತ್ಯವಸ್ತುವಿನ ನಿತ್ಯಧರ್ಮಗಳು ವಸ್ತುವಿನಿಂದ ಅತ್ಯಂತ ಅಭಿನ್ನಗಳೇ ಆಗಿದ್ದರೂ , ಭಿನ್ನವಿದ್ದಂತೆ ವ್ಯವಹರಿಸುವುದು (ತಿಳಿಯುವುದು-ಹೇಳುವುದು) 'ವಿಶೇಷ'ವೆಂಬ ವಸ್ತುಗತ ಸ್ವಭಾವಧರ್ಮದಿಂದ ಮಾತ್ರ. ಪರಮಾತ್ಮನ ಸ್ವರೂಪಕ್ಕೂ ಗುಣಗಳಿಗೂ ಯಾವ ಭೇದವೂ ಇಲ್ಲ. ಜ್ಞಾನ , ಆನಂದ ಮೊದಲಾದ ಗುಣಗಳು ಪರಸ್ಪರ ಅಭಿನ್ನಗಳೂ ಆದವು. ಜ್ಞಾನದಲ್ಲಿ ಆನಂದವೂ , ಆನಂದದಲ್ಲಿ ಜ್ಞಾನವೂ ಇರುವುವು. ಹಾಗೆಯೇ ಇತರ ಸಕಲ ಗುಣಗಳೂ ಇರುವುವು. ಜ್ಞಾನವೇ ಆನಂದವೂ , ಆನಂದವೇ ಜ್ಞಾನವೂ ಎಂದು ಸಹ ಅರ್ಥ.
(2) ಸುಜ್ಞಾನ , ಪ್ರಜ್ಞಾನ , ವಿಜ್ಞಾನಗಳೆಂಬವು ಜ್ಞಾನಪ್ರಭೇದಗಳು. ಪರಮಾತ್ಮನಲ್ಲಿರುವ ಜ್ಞಾನಾದಿ ಪ್ರಭೇದಗಳಲ್ಲಿ ಏನೂ ವಿಶೇಷವಿಲ್ಲ. ಆದರೂ ಜೀವರು ತಮ್ಮ ಯೋಗ್ಯತಾನುಸಾರ , ಶ್ರೀಹರಿಯ ಜ್ಞಾನದ ಅಚಿಂತ್ಯ ಮಹಿಮೆಯನ್ನು ಅರಿತುಕೊಳ್ಳಲು ಜ್ಞಾನಾದಿಗಳ ಪ್ರತ್ಯೇಕ ವ್ಯವಹಾರವು ಸಹಾಯಕವಾಗುವುದು. ಜ್ಞಾನ , ಸುಜ್ಞಾನಾದಿಗಳ ಪ್ರಾಪ್ತಿಗೂ ಕಾರಣವಾಗುತ್ತದೆ.
(3) ವಿಷಯವನ್ನು ಗ್ರಹಿಸುವುದು ಜ್ಞಾನ. ಈ ಲಕ್ಷಣವು , ಸುಜ್ಞಾನಾದಿಗಳಲ್ಲಿ ಸಹ ಇದೆ. ಆದರೆ ಅವು ವಿಶೇಷ ಲಕ್ಷಣಯುಕ್ತವೂ ಆಗಿವೆ. ಸುಜ್ಞಾನವೆಂದರೆ ಯಥಾರ್ಥ ಜ್ಞಾನ. ಅರ್ಥವೆಂದರೆ ವಸ್ತು ಅಥವಾ ವಿಷಯ. ಅದನ್ನು ಇದ್ದಂತೆ ತಿಳಿಯುವುದು ಯಥಾರ್ಥ ಜ್ಞಾನವು. ಸಂಶಯ , ವಿಪರೀತ (ವಿರುದ್ಧ)ಗಳಿಂದ ರಹಿತವಾದುದು. ಪ್ರಜ್ಞಾನವೆಂಬುದು ಸುಜ್ಞಾನದಲ್ಲಿ ವಿಶೇಷವುಳ್ಳದ್ದು. ಉದಾ : ದೇಹವನ್ನು ದೇಹವೆಂದು ತಿಳಿಯುವುದು ಸುಜ್ಞಾನ ; ದೇಹಗತ ನಾಡಿಗಳು , ಪ್ರಾಣಾದಿಗಳ ವ್ಯಾಪಾರ ಇತ್ಯಾದಿಗಳೊಡನೆ ದೇಹವನ್ನು ತಿಳಿಯುವುದು ಪ್ರಜ್ಞಾನ . ವಸ್ತುಸಂಬಂಧವಾದ ಸಕಲ ವಿಶೇಷ ಧರ್ಮಗಳನ್ನು ತಿಳಿಯುವುದು ವಿಜ್ಞಾನ. ತಿಳಿಯುವ ಶಕ್ತಿಯೆಂಬ ಜ್ಞಾನವು ,ಚೇತನನ ಸಾಮಾನ್ಯ ಲಕ್ಷಣವು. ಎಲ್ಲ ಚೇತನರೂ ಜ್ಞಾನವುಳ್ಳವರೇ. ಸಾತ್ತ್ವಿಕಸ್ವಭಾವದ ಚೇತನರು ಸುಜ್ಞಾನವುಳ್ಳವರು. ದೇವತೆಗಳು (ಅವರಲ್ಲಿಯೂ ತತ್ತ್ವಾಭಿಮಾನಿಗಳು) ಪ್ರಜ್ಞಾನವುಳ್ಳವರು. ಋಜುಗಣದ ಬ್ರಹ್ಮಾದಿಗಳು ವಿಜ್ಞಾನಿಗಳು. ಬ್ರಹ್ಮಾದಿಗಳಿಂದ ಅಧಿಕವಾದ , ಸಕಲ ವಸ್ತುಗಳನ್ನೂ ಅಶೇಷವಿಶೇಷಗಳೊಂದಿಗೆ ತಿಳಿದಿರುವ , ವಿಲಕ್ಷಣವಿಜ್ಞಾನಿಗಳು - ರಮಾನಾರಾಯಣರು. ಮೋಕ್ಷಪ್ರಾಪ್ತಿಗೆ ಸುಜ್ಞಾನವು ಅತ್ಯವಶ್ಯಕ. ಸಾತ್ತ್ವಿಕರ ಸ್ವರೂಪಸ್ಥಿತವಾದ , ಆ ಸುಜ್ಞಾನದ ಆವಿರ್ಭಾವವನ್ನು ಅನುಗ್ರಹಿಸೆಂದು ಶ್ರೀಕೃಷ್ಣನಲ್ಲಿ ಪ್ರಾರ್ಥಿಸುತ್ತಾರೆ.
ಆದಿನಾರಾಯಣನು ಭೂದೇವಿ ಮೊರೆ ಕೇಳಿ
ಯಾದವರ ಕುಲದಲ್ಲಿ ಜನಿಸಿದ । ಜನಿಸಿದ ಶ್ರೀಕೃಷ್ಣ
ಪಾದಕ್ಕೆ ಶರಣೆಂಬೆ ದಯವಾಗೊ ॥ 2 ॥ ॥ 138 ॥
ಅರ್ಥ : ಆದಿನಾರಾಯಣನು = ಮೂಲರೂಪಿ ನಾರಾಯಣನು , ಭೂದೇವಿ ಭೊರೆ = ಭೂದೇವಿಯು ಶರಣು ಹೊಂದಿ ರಕ್ಷಿಸೆಂದು ಮಾಡಿಕೊಂಡ ಪ್ರಾರ್ಥನೆಯನ್ನು , ಕೇಳಿ = ( ಬ್ರಹ್ಮದೇವನ ವಿಜ್ಞಾಪನೆಯ ಮೂಲಕ ) ತಿಳಿದು , ಯಾದವರ ಕುಲದಲ್ಲಿ = ಯದುವಂಶದಲ್ಲಿ , ಜನಿಸಿದ = ಅವತರಿಸಿದ , ಶ್ರೀಕೃಷ್ಣ = ಹೇ ಶ್ರೀಕೃಷ್ಣನೇ ! ಪಾದಕ್ಕೆ = ನಿನ್ನ ಪಾದಗಳಿಗೆ , ಶರಣೆಂಬೆ = ( ಅವೇ ನನಗೆ ಗತಿಯೆಂಬ ದೃಢಜ್ಞಾನದಿಂದ ) ನಮಸ್ಕರಿಸುವೆನು , ದಯವಾಗೊ = ಕೃಪೆಮಾಡು.
ವಿಶೇಷಾಂಶ : (1) ಭೂದೇವಿಯು ಗೋರೂಪವನ್ನು ಧರಿಸಿ , ಕಣ್ಣೀರು ಸುರಿಸುತ್ತ , ಬ್ರಹ್ಮನ ಬಳಿಗೆ ಬಂದು , ತನ್ನ ವ್ಯಸನವನ್ನು ಕರುಣೆ ಹುಟ್ಟುವಂತೆ ಹೇಳಿಕೊಂಡಳು. ಅದನ್ನು ಬ್ರಹ್ಮನು ಲಾಲಿಸಿ , ರುದ್ರಾದಿ ದೇವತೆಗಳೊಡನೆ ಕ್ಷೀರಸಮುದ್ರದ ತೀರಕ್ಕೆ ಬಂದು, ಪುರುಷಸೂಕ್ತದಿಂದ ದೇವೋತ್ತಮನಾದ ಶ್ರೀಮಹಾವಿಷ್ಣುವನ್ನು ಸ್ತುತಿಸಿದನು. ಧ್ಯಾನಮಗ್ನನಾದ ಬ್ರಹ್ಮನಿಗೆ ಆಕಾಶವಾಣಿಯ ರೂಪದಿಂದ ವಿಷ್ಣುವು ಆಜ್ಞಾಪಿಸಿದ್ದನ್ನು , ಬ್ರಹ್ಮನು ದೇವತೆಗಳಿಗೆ ತಿಳಿಸಿದನು. ' ಭೂದೇವಿಯ ದುಃಖ ಪರಿಹಾರಕ್ಕಾಗಿ ವಿಷ್ಣುವು , ವಸುದೇವ ದೇವಕಿಯರನ್ನು ನಿಮಿತ್ತಮಾಡಿಕೊಂಡು ಅವತರಿಸುವನಾದ್ದರಿಂದ , ನೀವೆಲ್ಲರೂ ಅದಕ್ಕೆ ಮೊದಲು ಭೂಮಿಯಲ್ಲಿ ಸೇವಾರ್ಥವಾಗಿ ಅಂಶಗಳಿಂದ ಅವತರಿಸಿರಿ ' ಎಂದು ದೇವತೆಗಳಿಗೆ ಹೇಳಿದನು.
(2) ' ಜನ್ಮ ಕರ್ಮ ಚ ಮೇ ದಿವ್ಯಂ ಮಮ ಯೋ ವೇತ್ತಿ ತತ್ತ್ವತಃ ' - (ಗೀತಾ). ನನ್ನ ಜನ್ಮಕರ್ಮಗಳನ್ನು ಲೋಕವಿಲಕ್ಷಣಗಳೆಂದು ತಿಳಿಯುವವನೇ ಜ್ಞಾನಿಯು ; ' ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷತ್ವಂ ಹರೇ ಜನ್ಮ ನ ವಿಕಾರಿ ಕಥಂಚನ ' - ಸದಾ ವಿದ್ಯಮಾನನಾದ ಸೂರ್ಯನು ಉದಯಿಸಿದಾಗ , ' ಸೂರ್ಯನು ಹುಟ್ಟಿದನು ' ಎಂಬಂತೆ ಶ್ರೀಹರಿಯು ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಗೋಚರನಾಗುವುದೇ ಅವನ ಜನ್ಮವು ; ಆತನಿಗೆ ಪ್ರಾಕೃತ ದೇಹವಿಲ್ಲ - ಎಲ್ಲ ರೂಪಗಳೂ ಚಿದಾನಂದಾತ್ಮಕವಾದವುಗಳೇ.
ಮಾಂಸ , ಮೇದಸ್ಸು , ಅಸ್ಥಿಗಳಿಂದಾದ ಪ್ರಾಕೃತದೇಹವು ಶ್ರೀಹರಿಗೆ ಯಾವ ಕಾಲದಲ್ಲಿಯೂ ಇಲ್ಲ. ಅಂಥ ದೇಹಗಳನ್ನು ಸ್ವೀಕರಿಸುವುದು , ತ್ಯಜಿಸುವುದು ಸಹ ಎಂದೂ ಇಲ್ಲ. ಎಲ್ಲ ರೂಪಗಳೂ ಅನಂತಗುಣಗಳಿಂದ ಪೂರ್ಣವಾಗಿ , ಪರಸ್ಪರ ಅಭಿನ್ನಗಳಾಗಿವೆ. ಹೀಗೆಂಬ ಮಹಾಪ್ರಮೇಯವು ಪೂರ್ವೋಕ್ತ ಮತ್ತಿತರ ಅನೇಕ ಪ್ರಮಾಣಗಳಿಂದ ಸಿದ್ಧವಾಗುತ್ತದೆ.
ವಸುದೇವನಂದನನ ಹಸುಗೂಸು ಎನಬೇಡಿ
ಶಿಶುವಾಗಿ ಕೊಂದ ಶಕಟನ್ನ । ಶಕಟವತ್ಸಾಸುರರ
ಅಸುವಳಿದು ಪೊರೆದ ಜಗವನ್ನ ॥ 3 ॥ ॥ 139 ॥
ಅರ್ಥ : ವಸುದೇವನಂದನನ = ವಸುದೇವಸುತನಾದ ಕೃಷ್ಣನನ್ನು , ಹಸುಗೂಸು = ಎಳೆಯ ಮಗು (ಅರಿಯದ ಅಸಮರ್ಥ ಬಾಲಕ ) , ಎನಬೇಡಿ = ಎಂದು ತಿಳಿಯಬೇಡಿ ; ಶಿಶುವಾಗಿ = ಎಳೆಯ ಶಿಶುವಾದಾಗಲೇ , ಶಕಟನ್ನ = ಶಕಟಾಸುರನನ್ನು , ಕೊಂದ = ಕೊಂದನು ; ಶಕಟವತ್ಸಾಸುರರ = ಶಕಟಾಸುರ - ವತ್ಸಾಸುರರ , ಅಸುವಳಿದು = ಕೊಂದು , ಜಗವನ್ನ = ಲೋಕವನ್ನು (ವಿಶೇಷವಾಗಿ ವೃಂದಾವನದ ಪ್ರಜೆಗಳನ್ನು) , ಪೊರೆದ = ಕಾಪಾಡಿದನು.
ವಿಶೇಷಾಂಶ : (1) ಶಕಟ = ಬಂಡಿ. ಯಶೋದೆಯು ಯಮುನಾ ನದಿಗೆ ತನ್ನ ಸಖಿಯರೊಂದಿಗೆ ಬಂದು , ತಾವು ಬಂದ ಗಾಡಿಯ ಪಕ್ಕದಲ್ಲಿ ಶಿಶುವಾದ ಶ್ರೀಕೃಷ್ಣನನ್ನು ಮಲಗಿಸಿ ಹೋಗಿದ್ದಾಗ , ' ಶಕಟ'ನೆಂಬ ಕಂಸಭೃತ್ಯನು ಶ್ರೀಕೃಷ್ಣನನ್ನು ಕೊಲ್ಲಲು ಹವಣಿಸಿ , ಆ ಗಾಡಿಯನ್ನು ಹೊಕ್ಕು , ತನ್ನ ಮೇಲೆ ಕೆಡಹಲು ಉದ್ಯುಕ್ತನಾದುದನ್ನು ಬಲ್ಲ ಶ್ರೀಕೃಷ್ಣನು , ಮಕ್ಕಳಂತೆ ಕಾಲು ಮೇಲೆತ್ತಿ ಆಡುವ ನೆವದಿಂದ , ಗಾಡಿಯನ್ನು ಕೆಡಹಿ ಪುಡಿಪುಡಿ ಮಾಡಿದನು. ಅದರೊಂದಿಗೆ 'ಶಕಟ'ನೂ ಮೃತನಾದನು. ಇದನ್ನು ಬಂದು ಕಂಡ ಯಶೋದೆ ಮುಂತಾದವರು ಆಶ್ಚರ್ಯಚಕಿತರಾದರು.
(2) ನಂದಗೋಪ ಮೊದಲಾದ ಗೋಕುಲಜನರು , ವೃಂದಾವನಕ್ಕೆ ಬಂದು ಅಲ್ಲಿ ವಾಸಿಸುತ್ತಿದ್ದರು. ಆಗ ಶ್ರೀಕೃಷ್ಣನು ಇನ್ನೂ ಚಿಕ್ಕ ಬಾಲಕನು ; ಕರುಗಳನ್ನು ಮಾತ್ರ ಆಡಿಸಿಕೊಂಡು ಬರಲು ಅವಕಾಶವಿತ್ತು. ಒಂದು ದಿನ , ಕರುಗಳ ಗುಂಪಿನಲ್ಲಿ , ವತ್ಸಾಸುರನೆಂಬ ಕಂಸಭೃತ್ಯನು , ತನ್ನ ನಿಜರೂಪವನ್ನು ಮರೆಮಾಚಿ , ಕರುವಿನ ರೂಪದಿಂದ ಬಂದು ಸೇರಿಕೊಂಡನು ; ಸಮಯ ಸಾಧಿಸಿ ಶ್ರೀಕೃಷ್ಣನನ್ನು ಕೊಲ್ಲಲು ಬಂದಿದ್ದನು. ಆಗ ಶ್ರೀಕೃಷ್ಣನು ವತ್ಸ(ಕರು)ರೂಪದ ಅಸುರನ ಎರಡು ಕಾಲುಗಳನ್ನು ಹಿಡಿದೆತ್ತಿ , ತಿರುಗಿಸಿ , ಒಂದು ಬೇಲದ ಮರದ ಮೇಲೆ ಎಸೆದನು. ಅವನು ಕೆಳಗೆ ಬಿದ್ದು ಮೃತನಾದನು. ನಿಜರೂಪವನ್ನು ಹೊಂದಿದ ಮಹಾಕಾಯನಾದ ಆ ಅಸುರನನ್ನು ಕಂಡು , ವೃಂದಾವನದ ಜನರೆಲ್ಲರೂ ಶ್ರೀಕೃಷ್ಣನ ಮಹಿಮೆಯನ್ನರಿತು ಸ್ತುತಿಸಿದರು.
ಸೂಚನೆ : ದೈತ್ಯರಾಕ್ಷಸಾದಿಗಳು ಕಾಮರೂಪಿಗಳು ; ತಮ್ಮ ಇಚ್ಛಾನುಸಾರವಾದ ರೂಪವನ್ನು ತಮ್ಮ ಮಾಯಾಶಕ್ತಿಯಿಂದ ಧರಿಸಬಲ್ಲರು . ಮರಣಕಾಲದಲ್ಲಿ ಮಾತ್ರ ಆ ಇಚ್ಛಾಶಕ್ತಿಯು ಇಲ್ಲದ್ದರಿಂದ ನಿಜರೂಪವನ್ನೇ ಹೊಂದುವರು.
ವಾತರೂಪಿಲಿ ಬಂದ ಆ ತೃಣಾವರ್ತನ್ನ
ಪಾತಾಳಕಿಳುಹಿ ಮಡುಹಿದ । ಮಡುಹಿ ಮೊಲೆಯುಣಿಸಿದಾ
ಪೂತಣಿಯ ಕೊಂದ ಪುರುಷೇಶ ॥ 4 ॥ ॥ 140 ॥
ಅರ್ಥ : ವಾತರೂಪಿಲಿ = ಸುಂಟರಗಾಳಿಯ (ಸುತ್ತುವ ವಾಯು) ರೂಪದಿಂದ , ಬಂದ = (ಶ್ರೀಕೃಷ್ಣನನ್ನು ಆಕಾಶಕ್ಕೆ ಎತ್ತಿ ಒಯ್ದು ) ಕೊಲ್ಲಲು ಬಂದ , ಆ ತೃಣಾವರ್ತನ್ನ = (ಅದೇ ಕಂಸನ ದೂತನಾದ) ತೃಣಾವರ್ತನೆಂಬ ದೈತ್ಯನನ್ನು , ಪಾತಾಕಿಳುಹಿ = ಕೆಳಗೆ ಬೀಳಿಸಿ , ಮಡುಹಿದ = ಕೊಂದ ಮತ್ತು ಮೊಲೆಯುಣಿಸಿದ = (ತಾನಿನ್ನೂ ಏಳು ದಿನದ ಶಿಶುವಾಗಿರುವಾಗ ತನ್ನನ್ನು ಕೊಲ್ಲಲು ಬಂದು) ವಿಷಪೂರಿತ ಸ್ತನವನ್ನು ಉಣಿಸಿದ , ಆ ಪೂತಣಿಯ = (ಅದೇ ಕಂಸಪ್ರೇರಿತಳಾದ) ಪೂತನಿಯೆಂಬ ರಕ್ಕಸಿಯನ್ನು , ಕೊಂದ = ಸಂಹರಿಸಿದ , ಪುರುಷೇಶ = ಪುರುಷೋತ್ತಮನೇ ಶ್ರೀಕೃಷ್ಣನು.
ವಿಶೇಷಾಂಶ : (1) ಒಂದು ದಿನ ಶ್ರೀಕೃಷ್ಣನನ್ನು ಎತ್ತಿಕೊಂಡಿದ್ದ ಯಶೋದೆಯು , ಸಹಿಸಲಾರದಷ್ಟು ಭಾರವಾದ ಅವನನ್ನು ಕೆಳಗಿಳಿಸಿ ಆಶ್ಚರ್ಯಪಡುತ್ತಿದ್ದಳು. ಅಷ್ಟರಲ್ಲಿ ದೊಡ್ಡ ಸುಂಟರಗಾಳಿಯೆದ್ದಿತು. ಗೋಕುಲವೆಲ್ಲ ಧೂಳಿನಿಂದ ಮುಚ್ಚಿಹೋಯಿತು. ಕಣ್ಣುಗಳಲ್ಲಿ ಧೂಳು ತುಂಬಿ , ಜನರು ದಿಕ್ಕುತೋಚದಂತಾದರು. ಗಾಳಿಯು ಸ್ವಲ್ಪ ಮುಂದೆ ಸಾಗಿದ ಮೇಲೆ , ಶ್ರೀಕೃಷ್ಣನನ್ನು ಕಾಣದೆ , ಯಶೋದೆಯು ಭಯಭ್ರಾಂತಳಾದಳು. ಸುತ್ತಲೂ ಹುಡುಕುತ್ತಿರುವಲ್ಲಿ ಒಂದು ದೊಡ್ಡ ಕಲ್ಲುಬಂಡೆಯ ಮೇಲೆ ಮೃತನಾಗಿ ಬಿದ್ದಿದ್ದ ಭಯಂಕರ ರಾಕ್ಷಸನ ಎದೆಯ ಮೇಲೆ ನಲಿಯುತ್ತಿದ್ದ ಶ್ರೀಕೃಷ್ಣನನ್ನು ಜನರೂ ಯಶೋದೆಯೂ ಕಂಡರು ; ಶ್ರೀಕೃಷ್ಣನ ಈ ಅದ್ಭುತ ಮಹಿಮೆಯನ್ನು ಕೊಂಡಾಡಿದರು. ತೃಣಾವರ್ತನು ಶ್ರೀಕೃಷ್ಣನನ್ನು ಎತ್ತಿ ಸ್ವಲ್ಪ ಮೇಲೆ ತೆಗೆದುಕೊಂಡು ಹೋಗುವುದರಲ್ಲಿ , ಅವನ ಭಾರದಿಂದ ಮೇಲೊಯ್ಯಲು ಅಸಮರ್ಥನಾದನು. ಶ್ರೀಕೃಷ್ಣನು ಆ ದೈತ್ಯನ ಕುತ್ತಿಗೆಯನ್ನು ಒತ್ತಿ ಹಿಡಿದನು. ಆಗ ದೈತ್ಯನು ಕಣ್ಣುಗುಡ್ಡೆಗಳು ಮೇಲೆ ಸಿಕ್ಕು , ಮೃತನಾಗಿ , ನಿಜರೂಪದಿಂದ ಕೆಳಗೆ ಬಿದ್ದನು.
(2) ಪೂತಣಿಯು ಗೌರವಸ್ತ್ರೀಯಂತೆ ವೇಷವನ್ನು ಧರಿಸಿ ಬಂದು , ಯಶೋದೆಯಿಂದ ಶ್ರೀಕೃಷ್ಣನನ್ನು ಎತ್ತಿ ಮುದ್ದಿಟ್ಟು , ಅವನ ಸೌಂದರ್ಯವನ್ನು ಕೊಂಡಾಡುತ್ತ , ತನ್ನ ವಿಷಪೂರಿತ ಸ್ತನವನ್ನು ಅವನ ಬಾಯಲ್ಲಿಟ್ಟಳು. ಹಾಲನ್ನು ಹೀರುವುದಕ್ಕೆ ಬದಲಾಗಿ ಅವಳ ಪ್ರಾಣವನ್ನೇ ಹೀರಿದನು . ಶಿಶುರೂಪಿಯಾದ ಶ್ರೀಕೃಷ್ಣನು ಪರ್ವತಾಕಾರದೇಹದಿಂದ ಸತ್ತು ಬಿದ್ದ ಆ ರಕ್ಕಸಿಯನ್ನು ನೋಡಿದ ಯಶೋದೆ ಮೊದಲಾದ ಗೋಪಸ್ತ್ರೀಯರು ಆಶ್ಚರ್ಯಚಕಿತರಾದರು. ಶಿಶುವಿಗೆ ವಿಪತ್ಪರಿಹಾರಕ ರಕ್ಷಾಬಂಧ ಮುಂತಾದ ಉಪಾಯಗಳನ್ನಾಚರಿಸಿ , ಕ್ಷೇಮವನ್ನು ಕೋರಿದರು. ಬ್ರಾಹ್ಮಣಭೋಜನಾದಿಗಳನ್ನು ನಡೆಸಿ , ಅವರಿಂದ ಆಶೀರ್ವಾದ ಮಾಡಿಸಿದರು.
ದೇವಕೀಸುತನಾಗಿ ಗೋವುಗಳ ಕಾಯ್ದರೆ
ಪಾವಕನ ನುಂಗಿ ನಲಿವೋನೆ । ನಲಿವೋನೆ ಮೂರ್ಲೋಕ ಓವ ದೇವೇಂದ್ರ ತುತಿಪೋನೆ ॥ 5 ॥ ॥ 141 ॥
ಅರ್ಥ : ದೇವಕೀಸುತನಾಗಿ = ದೇವಕಿಯ ಮಗನಾಗಿ , ಗೋವುಗಳ ಕಾಯ್ದರೆ = ಗೋಪಾಲಕ ಮಾತ್ರನಾಗಿದ್ದರೆ , ಪಾವಕನ = ಕಾಡ್ಗಿಚ್ಚನ್ನು , ನುಂಗಿ = ಪಾನ ಮಾಡಿ , ನಲಿವೋನೆ = ಸುಖದಿಂದಿರುವನೇ ? ( ಪ್ರಾಕೃತ ಮಕ್ಕಳಂತೆ ದೇವಕಿಯ ಮಗನೂ ಅಲ್ಲ. ದನಕಾಯುವ ಸಾಮಾನ್ಯ ಗೊಲ್ಲನೂ ಅಲ್ಲ ) ; ಮತ್ತು ಮೂರ್ಲೋಕ = ಮೂರು ಲೋಕಗಳನ್ನು , ಓವ = ಆಳುವ (ರಕ್ಷಿಸುವ) , ದೇವೇಂದ್ರ = ದೇವೇಂದ್ರನು , ತುತಿಪೋನೆ = ಸ್ತುತಿಸುವನೇ ? (ಇಲ್ಲ ; ಶ್ರೀಕೃಷ್ಣನು ಪುರುಷೋತ್ತಮನೇ ಸರಿ).
ವಿಶೇಷಾಂಶ : ಗೋವರ್ಧನ ಪರ್ವತವನ್ನು ಬೆರಳ ತುದಿಯಲ್ಲಿ , ಕೊಡೆಯಂತೆ ಎತ್ತಿ ಹಿಡಿದು , ಗೋ , ಗೋಪಾಲಕರನ್ನು ಪ್ರಳಯಕಾಲದಂತೆ ಸುರಿಯುತ್ತಿದ್ದ ಮಳೆಯಿಂದ ರಕ್ಷಿಸಿದ ಶ್ರೀಕೃಷ್ಣನನ್ನು , ಸಿಟ್ಟಿನಿಂದ ಮಳೆಗರೆದು ವ್ಯರ್ಥ ಸಾಹಸಿಯಾದ ದೇವೇಂದ್ರನು , ತನ್ನ ಐರಾವತದ ಮೇಲೆ ಕೂಡಿಸಿ ದೇವಗಂಗೆಯಿಂದ ಅಭಿಷೇಕ ಮಾಡಿ ಸ್ತುತಿಸಿ , ಶ್ರೀಕೃಷ್ಣನನ್ನು ಪ್ರಸನ್ನೀಕರಿಸಿಕೊಂಡನೆಂಬ ಶ್ರೀಕೃಷ್ಣಮಹಿಮೆಯು ವರ್ಣಿತವಾಗಿದೆ. ಅಂದಿನಿಂದ ' ಗೋವರ್ಧನೋದ್ಧಾರ ' ಎಂಬ ವಿಶೇಷನಾಮವು ಶ್ರೀಕೃಷ್ಣನಿಗೆ ಪ್ರಸಿದ್ಧಿಗೆ ಬಂತು !
ಕುವಲಯಾಪೀಡನನು ಲವಮಾತ್ರದಲಿ ಕೊಂದು
ಶಿವನ ಚಾಪವನು ಮುರಿದಿಟ್ಟ । ಮುರಿದಿಟ್ಟ ಮುಷ್ಟಿಕನ
ಬವರದಲಿ ಕೆಡಹಿದ ಧರೆಯೊಳು ॥ 6 ॥ ॥ 142 ॥
ಅರ್ಥ : ಕುವಲಯಾಪೀಡನನು = (ಶ್ರೀಕೃಷ್ಣನು) ' ಕುವಲಯಾಪೀಡ ' ಎಂಬ ಆನೆಯನ್ನು , ಲವಮಾತ್ರದಲಿ = ಕ್ಷಣಾರ್ಧದಲ್ಲಿ , ಕೊಂದು = ಸಂಹರಿಸಿ , ಶಿವನ ಚಾಪವನು = ಶಿವಧನುಸ್ಸನ್ನು , ಮುರಿದಿಟ್ಟ = ಮುರಿದುಹಾಕಿದನು ಮತ್ತು ಮುಷ್ಟಿಕನ = ಮುಷ್ಟಿಕನೆಂಬ ಮಲ್ಲನನ್ನು (ಜಟ್ಟಿಯನ್ನು ) , ಬವರದಲಿ = ಮುಷ್ಟಿಯುದ್ಧದಲ್ಲಿ , ಧರೆಯೊಳು = ಭೂಮಿಯಲ್ಲಿ , ಕೆಡಹಿದ = ಕೆಡವಿ ಕೊಂದನು.
ವಿಶೇಷಾಂಶ : (1) ಕುವಲಯಾಪೀಡವೆಂಬ ಗಜವು ರುದ್ರನ ವರದಿಂದ ಅವಧ್ಯವಾಗಿತ್ತು. ' ಆರ್ಯಜಗದ್ಗುರುತಮೋ ಬಲಿನಂ ಗಜೇಂದ್ರಂ ರುದ್ರ ಪ್ರಸಾದ ಪರಿರಕ್ಷಿತಮಾಶ್ವಪಶ್ಯತ್ ' - (ಭಾ.ತಾ) - ರುದ್ರವರದಿಂದ ಬಲಿಷ್ಠವಾದ ಗಜವನ್ನು ( ರಂಗಮಂಟಪದ ಮುಂಭಾಗದಲ್ಲಿ ) ಪೂಜ್ಯ ಜಗದ್ಗುರುವಾದ ಶ್ರೀಕೃಷ್ಣನು ಕಂಡನು , ಎಂಬ ವಾಕ್ಯವು ಈ ಪ್ರಮೇಯವನ್ನು ನಿರೂಪಿಸುತ್ತದೆ.
(2) ಶ್ರೀಕೃಷ್ಣನು (ಜಟ್ಟಿಕಾಳಗ) ಕುಸ್ತಿಯಲ್ಲಿ (ಮಲ್ಲಯುದ್ಧದಲ್ಲಿ) ಚಾಣೂರನನ್ನು ಕೆಡವಿದನು - ಮುಷ್ಟಿಕನನ್ನು ಬಲರಾಮನು ಕೊಂದನು. ಈ ಉಭಯ ಮಲ್ಲರೂ ರುದ್ರವರದಿಂದ ಅವಧ್ಯರಾಗಿದ್ದರು. ಇಲ್ಲಿ ಶ್ರೀಕೃಷ್ಣನು ಮುಷ್ಟಿಕನನ್ನು ಕೆಡಹಿದನೆಂದು ಹೇಳಿರುವುದನ್ನು , ಬಲರಾಮನಿಗೆ ಶಕ್ತಿಪ್ರದನಾಗಿ ಅವನೊಳಗೆ ನಿಂತು , ಶ್ರೀಕೃಷಾಣನೇ ಸಂಹರಿಸಿದನೆಂಬರ್ಥದಲ್ಲಿ ಗ್ರಹಿಸಬೇಕು. ಮುಷ್ಟಿಕನೊಡನೆ ಕಾಳಗಕ್ಕೇ ಇಳಿಯಲಿಲ್ಲ. ಆದ್ದರಿಂದ ' ಕೆಡಹಿದ ' ಎಂಬುದಕ್ಕೆ ಕೆಳಗೆ ಬೀಳಿಸಿದನೆಂಬ ಅರ್ಥಮಾತ್ರವನ್ನು ತಿಳಿಯಲೂ ಬರುವುದಿಲ್ಲ. ಬಲರಾಮನು ಮುಷ್ಟಿಕನನ್ನು ಕೊಂದನೆಂಬಲ್ಲಿ , ' ತದ್ವದ್ಭಲಸ್ಯ ದೃಢಮುಷ್ಟಿನಿಪಿಷ್ಟ ಮೂರ್ಧಾಭ್ರಷ್ಟಸ್ತದೈವ ನಿಪಪಾತ ಮುಷ್ಟಿಕೋಪಿ ' ಎಂಬ (ಭಾ.ತಾ) ವಾಕ್ಯವು ಪ್ರಮಾಣವು.
ಕಪ್ಪ ಕೊಡಲಿಲ್ಲೆಂದು ದರ್ಪದಲಿ ದೇವೇಂದ್ರ
ಗುಪ್ಪಿದನು ಮಳೆಯ ವ್ರಜದೊಳು । ವ್ರಜದೊಳು ಪರ್ವತವ
ಪುಷ್ಪದಂತೆತ್ತಿ ಸಲಹೀದ ॥ 7 ॥ ॥ 143 ॥
ಅರ್ಥ : ಕಪ್ಪ = (ಗೋಪಾಲರು ತನಗೆ ಯಾಗದ್ವಾರಾ ಸಲ್ಲಿಸುತ್ತಿದ್ದ) ಕಾಣಿಕೆಯನ್ನು (ಹವಿರಾದಿ ಪೂಜೆಗಳನ್ನು) , ಕೊಡಲಿಲ್ಲೆಂದು = (ಎಂದಿನಂತೆ) ಅರ್ಪಿಸಲಿಲ್ಲವೆಂದು , ದರ್ಪದಲಿ = ಅಧಿಕಾರಮದದಿಂದ , ದೇವೇಂದ್ರ = ಇಂದ್ರದೇವನು , ವ್ರಜದೊಳು = (ವೃಂದಾವನ ಪ್ರದೇಶದಲ್ಲಿದ್ದ) ಗೋಪಾಲರ ಗ್ರಾಮದ ಮೇಲೆ , ಮಳೆಯ = ಮಳೆಯನ್ನು , ಗುಪ್ಪಿದನು = ಅಪ್ಪಳಿಸಿದನು (ಪ್ರಚಂಡ ಮೇಘಗಳಿಗೆ ಆಜ್ಞೆಯಿತ್ತು ಸುರಿಸಿದನು) ; ಪರ್ವತವ = ( ಶ್ರೀಕೃಷ್ಣನು ಗೋವರ್ಧನ ) ಪರ್ವತವನ್ನು , ಪುಷ್ಫದಂತೆ = ಹೂವಿನಂತೆ (ಅನಾಯಾಸವಾಗಿ) , ಎತ್ತಿ = ಎತ್ತಿ ಹಿಡಿದು , ಸಲಹಿದ = (ಗೋವುಗಳನ್ನೂ , ವ್ರಜದ ಪ್ರಜೆಗಳನ್ನೂ ) ರಕ್ಷಿಸಿದನು.
ವಿಶೇಷಾಂಶ : ಪ್ರಳಯಕಾಲದ ಮೇಘಗಳಿಗೆ ' ಸಾಂವರ್ತಕ ಮೇಘ ' ವೆಂದು ಹೆಸರು. ಅವುಗಳಿಗೆ ಇಂದ್ರನು , ವ್ರಜವನ್ನು ಪೂರ್ಣವಾಗಿ ನಾಶಮಾಡಿರೆಂದು ಆಜ್ಞಾಪಿಸಿದನು . ಏಳುದಿನ ಏಕಪ್ರಕಾರ ಮಳೆ ಸುರಿದರೂ , ಗೋ ಮತ್ತು ಗೋಪಾಲರು ಶ್ರೀಕೃಷ್ಣನಿಂದ ರಕ್ಷಿತರಾದ್ದನ್ನು ಕಂಡು ಇಂದ್ರನು ಮೇಘಗಳನ್ನು ತಡೆದನು. ಗರ್ವಭಂಗವಾಯಿತು ; ಅಸುರಾವೇಶವು ನಷ್ಟವಾಯಿತು ; ಶ್ರೀಕೃಷ್ಣನನ್ನು ಶರಣು ಹೊಂದಿದನು . ' ಅತ್ಯಲ್ಪಸ್ತ್ವಸುರಾವೇಶೋ ದೇವಾನಾಂ ಚ ಭವಿಷ್ಯತಿ । ಪ್ರಾಣಮೇಕಂ ವಿನಾಸೌ ಹಿ.......' - (ಭಾಗ.ತಾ) ಆಖಣಾಶ್ಮಸಮರಾದ , ಅಸುರಾವೇಶಕ್ಕೆ ಅವಕಾಶವೇ ಇಲ್ಲದ ಶ್ರೀವಾಯುದೇವರನ್ನುಳಿದು ಇತರ ದೇವತೆಗಳಿಗೆ ಅತ್ಯಲ್ಪ ಅಸುರಾವೇಶ ಸಂಭವವುಂಟು. ಆದರೆ , ಅಸುರಾವೇಶವು ಹೋದೊಡನೆಯೇ ಅವರು ತಮ್ಮ ಪೂರ್ವದ ದೇವಸ್ವಭಾವವನ್ನೇ ಹೊಂದುತ್ತಾರೆಂದು ಹೇಳಲಾಗಿದೆ.
ವಂಚಿಸಿದ ಹರಿಯೆಂದು ಸಂಚಿಂತೆಯಲಿ ಕಂಸ
ಮಂಚದ ಮೇಲೆ ಕುಳಿತಿರ್ದ । ಕುಳಿತಿರ್ದ ಮದಕರಿಗೆ
ಪಂಚಾಸ್ಯನಂತೆ ಎರಗೀದ ॥ 8 ॥ ॥ 144 ॥
ಅರ್ಥ : ಹರಿಯು = ಶ್ರೀಕೃಷ್ಣನು , ವಂಚಿಸಿದ = ಮೋಸಮಾಡಿದನು , ಎಂದು = ಎಂಬುದಾಗಿ , ಕಂಸ = ಕಂಸನು , ಸಂಚಿಂತೆಯಲಿ = ಚಿಂತಾಮಗ್ನನಾಗಿ , ಮಂಚದ ಮೇಲೆ = (ರಂಗಮಂಟಪದಲ್ಲಿ ತನಗಾಗಿ ಹಾಕಿದ್ದ) ಎತ್ತರವಾದ ಆಸನದ ಮೇಲೆ , ಕುಳಿತಿರ್ದ = ಕುಳಿತಿದ್ದನು ; ( ಆಗ ಶ್ರೀಕೃಷ್ಣನು) ಮದಕರಿಗೆ = ಮದಗಜದ ಮೇಲೆ , ಪಂಚಾಸ್ಯನಂತೆ = ಸಿಂಹದಂತೆ , ಎರಗಿದ = (ಕಂಸನ ಮೇಲೆ) ಹಾರಿಬಿದ್ದನು.
ವಿಶೇಷಾಂಶ : ಪಂಚ - ಅಗಲವಾದ ತೆರೆದ , ಅಸ್ಯ - ಮುಖವುಳ್ಳ , ಎಂದರೆ ಅಗಲವಾದ ಬಾಯಿವುಳ್ಳದ್ದರಿಂದ ಸಿಂಹವು , ಪಂಚಾಸ್ಯವೆಂದು ಕರೆಯಲ್ಪಡುತ್ತದೆ. ಗಜಕ್ಕೆ , ಸಿಂಹವನ್ನು ಸ್ವಪ್ನದಲ್ಲಿ ಕಂಡರೂ ಭಯ . ದೇವಕಿಯ ಎಂಟನೇ ಗರ್ಭದಿಂದ ತನಗೆ ಮೃತ್ಯುವೆಂದು ನುಡಿದ ಆಕಾಶವಾಣಿಯಿಂದ ತನ್ನನ್ನು ಶ್ರೀಹರಿಯು ವಂಚಿಸಿದನೆಂದೂ , ದೇವಕಿಯಿಂದ ಹುಟ್ಟಿ , ಅನ್ಯತ್ರ ಬೆಳೆದು ತನ್ನ ಭೃತ್ಯರಿಗೆ ಯಾರಿಗೂ ಮಣಿಯದೆ , ಕುವಲಯಾಪೀಡವನ್ನೂ , ಚಾಣೂರಮುಷ್ಟಿಕರನ್ನೂ ತೃಣೀಕರಿಸಿ , ತನ್ನನ್ನು ಕೊಲ್ಲಲು ಬಂದ ಈ ಬಾಲಕನೇ , ದೇವಕಿಯ ಸ್ತ್ರೀಶಿಶುವನ್ನು ಕಲ್ಲಿಗೆ ಅಪ್ಪಳಿಸಿದಾಗ ಆಕಾಶವನ್ನೇರಿ " ನಿನ್ನ ಮೃತ್ಯುವು ಅನ್ಯತ್ರ ಬೆಳೆಯುತ್ತಿರುವನು " ಎಂದು ಹೇಳಲ್ಪಟ್ಟ ವ್ಯಕ್ತಿಯೆಂದು, ತಿಳಿದು ಚಿಂತಿಸುತ್ತಿರುವುದರೊಳಗಾಗಿ , ಶ್ರೀಕೃಷ್ಣನು ಮಂಚವನ್ನೇರಿ ತಲೆಗೂದಲನ್ನು ಹಿಡಿದೆಳೆದನು.
ದುರ್ಧರ್ಷಕಂಸನ್ನ ಮಧ್ಯರಂಗದಿ ಕೆಡಹಿ
ಗುದ್ದಿಟ್ಟ ತಲೆಯ ಜನ ನೋಡೆ । ಜನ ನೋಡೆ ದುರ್ಮತಿಯ
ಮರ್ದಿಸಿದ ಕೃಷ್ಣ ಸಲಹೆಮ್ಮ ॥ 9 ॥ ॥ 145 ॥
ಅರ್ಥ : ದುರ್ಮತಿಯ = ದುರ್ಬುದ್ಧಿಯುಳ್ಳ , ದುರ್ಧರ್ಷಕಂಸನ್ನ = ಅನ್ಯರಿಂದ ಎದುರಿಸಲು ಅಸಾಧ್ಯನಾದ ಕಂಸನನ್ನು , ಜನ ನೋಡೆ = ಎಲ್ಲ ಜನರೂ ನೋಡುತ್ತಿರಲು , ಮಧ್ಯರಂಗದಿ = ರಂಗಮಂಟಪದ ಮಧ್ಯದಲ್ಲಿ , ಕೆಡಹಿ = ( ಕೇಶಗಳನ್ನು ಹಿಡಿದು ಎಳೆತಂದು ) ಕೆಡವಿ , ತಲೆಯ = ಅವನ ತಲೆಯನ್ನು , ಗುದ್ದಿಟ್ಟ = ಗುದ್ದಿದ ; ಮರ್ದಿಸಿದ = ಉಜ್ಜಿ ಸಾಯಿಸಿದ , ಶ್ರೀಕೃಷ್ಣ = ಸುಗುಣಸಂಪನ್ನ ಕೃಷ್ಣ ! ಎಮ್ಮ = ನಿನ್ನ ಭಕ್ತರಾದ ನಮ್ಮನ್ನು , ಸಲಹು = ಸಂರಕ್ಷಿಸು.
ವಿಶೇಷಾಂಶ : ' ಕಂಸಾವಿಷ್ಟೋ ಸ್ವಯಂ ಭೃಗುಃ ' ಎಂಬ ಪ್ರಮಾಣದಿಂದ , ಕಂಸನ ದೇಹದಲ್ಲಿ ಆವಿಷ್ಟರಾಗಿದ್ದ ಭೃಗುಋಷಿಗಳನ್ನು ಬಿಟ್ಟು , ಈ ಪದ್ಯದಲ್ಲಿರುವ ' ದುರ್ಮತಿ ' ಎಂಬ ಶಬ್ದದಿಂದ ಕಾಲನೇಮಿ ದೈತ್ಯನೇ ಹೇಳಲ್ಪಟ್ಟಿರುವನೆಂದು ತಿಳಿಯಬೇಕು. ಕಾಲನೇಮಿ ಎಂಬ ದೈತ್ಯನೇ ಕಂಸನಾಗಿ ಹುಟ್ಟಿರುವನು.
ಉಗ್ರಸೇನಗೆ ಪಟ್ಟ ಶ್ರೀಘ್ರದಲಿ ಕಟ್ಟಿ ಕಾ -
ರಾಗೃಹದಲ್ಲಿದ್ದ ಜನನಿಯ । ಜನನಿಜನಕರ ಬಿಡಿಸಿ
ಅಗ್ರಜನ ಕೂಡಿ ಹೊರವಂಟ ॥ 10 ॥ ॥ 146 ॥
ಅರ್ಥ : ಕಾರಾಗೃಹದಲ್ಲಿದ್ದ = (ಕಂಸನಿಂದ ಬಂಧಿಸಲ್ಪಟ್ಟು) ಸೆರೆಮನೆಯಲ್ಲಿದ್ದ , ಜನನಿಜನಕರ = ತನ್ನ ತಂದೆತಾಯಿಗಳನ್ನು (ದೇವಕೀ-ವಸುದೇವರನ್ನು) , ಬಿಡಿಸಿ = (ಬಂಧನದಿಂದ) ಬಿಡಿಸಿ , ಶೀಘ್ರದಲಿ = ಬೇಗ , ಉಗ್ರಸೇನಗೆ = ಉಗ್ರಸೇನನಿಗೆ , ಪಟ್ಟಕಟ್ಟಿ = ಸಿಂಹಾಸನದಲ್ಲಿ ಕೂಡಿಸಿ ( ರಾಜ್ಯದಲ್ಲಿ ಪಟ್ಟಾಭಿಷೇಕ ಮಾಡಿಸಿ ) , ಅಗ್ರಜನ ಕೂಡಿ = ಬಲರಾಮಸಮೇತರಾಗಿ , ಹೊರವಂಟ = ( ಇತರ ಬಂಧುಗಳನ್ನು ನೋಡಲು ) ಹೊರಟನು.
ವಿಶೇಷಾಂಶ : ಕಂಸನ ಸಂಹಾರಾನಂತರ , ತಾನೇ ರಾಜ್ಯದಲ್ಲಿ ಅಭಿಷಿಕ್ತನಾಗಬೇಕೆಂದು ಎಲ್ಲರೂ ಪ್ರಾರ್ಥಿಸಿದರೂ , ಅದಕ್ಕೊಪ್ಪದೆ , ಉಗ್ರಸೇನನನ್ನೇ ರಾಜನನ್ನಾಗಿ ಪಟ್ಟಗಟ್ಟಿ , ( ಕಂಸನು ತಂದೆಯಾದ ಉಗ್ರಸೇನನನ್ನು ಬಂಧನದಲ್ಲಿಟ್ಟು ತಾನೇ ಸಿಂಹಾಸನವನ್ನೇರಿದ್ದನು. ) ನಂದಾದಿಗಳನ್ನು ವ್ರಜಕ್ಕೆ ಕಳುಹಿಸಿ , ದಾಯಾದಿಗಳನ್ನು ನೋಡಿಕೊಂಡು ಬರಲು , ಮಥುರಾಪಟ್ಟಣದಿಂದ ಹೊರ ಹೊರಟನು. ಈ ರೀತಿಯ ಶ್ರೀಕೃಷ್ಣನ ಬಂಧುಪ್ರೇಮವನ್ನೂ ನಿಃಸ್ವಾರ್ಥ ಪ್ರವೃತ್ತಿಯನ್ನೂ ಶ್ರೀದಾಸಾರ್ಯರು ನಿರೂಪಿಸಿರುವರು . ಶತ್ರುಗಳನ್ನು ಜಯಿಸಿದ ವಿಜಯಿಗಳು , ತಾವು ಸ್ವಾರ್ಥಿಗಳಾಗಿ ರಾಜ್ಯಾಧಿಕಾರವನ್ನು ಕಿತ್ತುಕೊಳ್ಳದೆ ರಾಜಪರಂಪರೆಯನ್ನು ರಕ್ಷಿಸಿ , ಪ್ರಜೆಗಳ ಪ್ರೀತಿಯನ್ನು ಗಳಿಸಬೇಕೆಂಬ ನೀತಿಯನ್ನೂ ಶ್ರೀಕೃಷ್ಣನು ಪ್ರದರ್ಶಿಸಿರುವನು.
ಅಂಬುಜಾಂಬಕಿಗೊಲಿದು ಜಂಭಾರಿಪುರದಿಂದ
ಕೆಂಬಲ್ಲನ ಮರ ತೆಗೆದಂಥ । ತೆಗೆದಂಥ ಕೃಷ್ಣನ ಕ -
ರಾಂಬುಜಗಳೆಮ್ಮ ಸಲಹಲಿ ॥ 11 ॥ ॥ 147 ॥
ಅರ್ಥ : ಅಂಬುಜಾಂಬಕಿಗೆ = ಕಮಲಾಕ್ಷಿಗೆ (ತನ್ನ ಭಾರ್ಯಳಾದ ಸತ್ಯಭಾಮಾದೇವಿಗೆ ) , ಒಲಿದು = ಪ್ರೀತಿಯಿಂದ , ಕೆಂಬಲ್ಲನ ಮರ = ಪಾರಿಜಾತ ವೃಕ್ಷವನ್ನು , ಜಂಭಾರಿಪುರದಿಂದ = ದೇವೇಂದ್ರನ (ಅಮರಾವತಿ) ಪಟ್ಟಣದಿಂದ , ತೆಗೆದಂಥ = ಕಿತ್ತು ತಂದಂಥ ( ಸತ್ಯಭಾಮೆಯ ಇಚ್ಛೆಯನ್ನು ಪೂರೈಸಲು ಪಾರಿಜಾತ ವೃಕ್ಷವನ್ನು ಇಂದ್ರನ ಉದ್ಯಾನದಿಂದ ಕಿತ್ತು ತಂದವನಾದ ) , ಕೃಷ್ಣನ = ಶ್ರೀಕೃಷ್ಣನ , ಕರಾಂಬುಜಗಳು = ಕರಕಮಲಗಳು (ಮಂಗಳಹಸ್ತಗಳು) , ಎಮ್ಮ = ನಮ್ಮನ್ನು ; ಸಲಹಲಿ = ರಕ್ಷಿಸಲಿ.
ವಿಶೇಷಾಂಶ : (1) ಕೆಂಪು ಪರ್ವಗಳಿಂದ ಯುಕ್ತವಾದುದು ಪಾರಿಜಾತ ವೃಕ್ಷ . ಕೆಂಬಲ್ಲನ ಮರವೆಂದರೆ ಹವಳದಂತಿರುವ ಪಾರಿಜಾತ ವೃಕ್ಷ , ಕೆಂಪು ಕೊಳವಿ(ಗಲಗು)ಯುಳ್ಳ ಪುಷ್ಫಗಳಾಗುವ ವೃಕ್ಷ (ಬಲ = reed = ಕೊಳವಿ)
(2) ನರಕಾಸುರನ ವಧೆಯಾದ ನಂತರ ಶ್ರೀಕೃಷ್ಣನು ಗರುಡಾರೂಢನಾಗಿ ಸತ್ಯಭಾಮಾದೇವಿಯೊಂದಿಗೆ ಸ್ವರ್ಗಲೋಕಕ್ಕೆ ಹೋಗಿ , ಅದಿತಿಗೆ ನರಕಾಸುರನು ಅಪಹರಿಸಿದ್ದ ಆಕೆಯ ಕರ್ಣಕುಂಡಲಗಳನ್ನರ್ಪಿಸಿ , ಭೂಲೋಕಕ್ಕೆ ಹಿಂತಿರುಗುವಾಗ , ಸತ್ಯಭಾಮಾದೇವಿಯ ಅಪೇಕ್ಷೆಯಂತೆ ಪಾರಿಜಾತವೃಕ್ಷವನ್ನು ಕಿತ್ತು ಗರುಡನ ಮೇಲಿಟ್ಟು , ತಂದು ದ್ವಾರಕಿಯಲ್ಲಿ ಆಕೆಯ ಅರಮನೆಯ ಮುಂಭಾಗದಲ್ಲಿ ನೆಟ್ಟ ಕಥೆಯು ಪುರಾಣಪ್ರಸಿದ್ಧವಾದುದು.
ಒಪ್ಪಿಡಿಯವಲಕ್ಕಿಗೊಪ್ಪಿಕೊಂಡ ಮುಕುಂದ
ವಿಪ್ರನಿಗೆ ಕೊಟ್ಟ ಸೌಭಾಗ್ಯ । ಸೌಭಾಗ್ಯ ಕೊಟ್ಟ ನ -
ಮ್ಮಪ್ಪಗಿಂದಧಿಕ ದೊರೆಯುಂಟೆ ॥ 12 ॥ ॥ 148 ॥
ಅರ್ಥ : ಮುಕುಂದ = ಮುಕ್ತಿದಾಯಕನಾದ ಶ್ರೀಕೃಷ್ಣನು , ಒಪ್ಪಿಡಿಯ = ಒಂದು ಹಿಡಿಯ , ಅವಲಕ್ಕಿಗೆ = (ಕುಚೇಲನು ತಂದಿದ್ದ) ಅವಲಕ್ಕಿಗೆ , ಒಪ್ಪಿಕೊಂಡ = ಪ್ರೀತನಾದನು ; ವಿಪ್ರನಿಗೆ = ( ಬಾಲ್ಯಸ್ನೇಹಿತನಾದ ಕಡುಬಡವ ಬ್ರಾಹ್ಮಣನಾದ ) ಕುಚೇಲನಿಗೆ , ಸೌಭಾಗ್ಯ = ಮಹದೈಶ್ವರ್ಯವನ್ನು , ಕೊಟ್ಟ = ಕೊಟ್ಟನು ; ( ಹೀಗೆ ಅನುಗ್ರಹಿಸಿದ ) ನಮ್ಮಪ್ಪಗಿಂದಧಿಕ = ನಮ್ಮೆಲ್ಲರ ಜನಕನಾದ ಶ್ರೀಕೃಷ್ಣನಿಗಿಂತ ಉತ್ತಮನಾದ , ದೊರೆಯುಂಟೆ = ಪ್ರಭುವಿರುವನೇ ? ( ಇಲ್ಲವೇ ಇಲ್ಲ ).
ವಿಶೇಷಾಂಶ :
' ಪತ್ರಂ ಪುಷ್ಫಂ ಫಲಂ ತೋಯಂ ಯೋ ಮೇ ಭಕ್ತ್ಯಾ ಪ್ರಯಚ್ಛತಿ ' - ( ಗೀತಾ )
- ಪತ್ರ , ಪುಷ್ಫ , ಜಲಾದಿ (ಅಲ್ಪವಸ್ತು)ಗಳನ್ನಾದರೂ ಭಕ್ತಿಯಿಂದ ಅರ್ಪಿಸಿದರೆ ಸ್ವೀಕರಿಸುವೆನೆಂದು ಶ್ರೀಕೃಷ್ಣನೇ ಪ್ರತಿಜ್ಞೆಮಾಡಿ ಹೇಳಿರುವನು . ಭಕ್ತರು ಅರ್ಪಿಸಿದುದು ಅಲ್ಪವಾದರೂ ಅನಂತಪಟ್ಟು ಅಧಿಕವಾದ ಫಲವನ್ನು ದಯಪಾಲಿಸುತ್ತಾನೆ. ಭಕ್ತಿಯೇ ಕಾರಣವಲ್ಲದೆ ಪೂಜಾದ್ರವ್ಯದ ಅಲ್ಪತ್ವ ಮಹತ್ತ್ವಗಳಲ್ಲ. ಇದಕ್ಕೆ ಕುಚೇಲನೇ ಸಾಕ್ಷಿ.
ಗಂಧವಿತ್ತಬಲೆಯಳ ಕುಂದನೆಣಿಸದೆ ಪರಮ -
ಸುಂದರಿಯ ಮಾಡಿ ವಶನಾದ । ವಶನಾದ ಗೋ -
ವಿಂದ ಗೋವಿಂದ ನೀನೆಂಥ ಕರುಣಾಳೋ ॥ 13 ॥ ॥ 149 ॥
ಅರ್ಥ : ಗಂಧವಿತ್ತ = ಗಂಧವನ್ನು ಅರ್ಪಿಸಿದ್ದ , ಅಬಲೆಯಳ = ಕುಬ್ಜೆ ಎಂಬ ಸ್ತ್ರೀಯ , ಕುಂದನು = ದೋಷವನ್ನು , ಎಣಿಸದೆ = ಗಣನೆಗೆ ತರದೇ , ಪರಮ ಸುಂದರಿಯ ಮಾಡಿ = ಉತ್ತಮ ಸುಂದರಸ್ತ್ರೀಯನ್ನಾಗಿ ( ದೇಹದ ವಕ್ರತೆಯನ್ನು ತಿದ್ದಿ ) ಮಾರ್ಪಡಿಸಿ , ವಶನಾದ = (ಆಕೆಯ ಇಚ್ಛೆಯನ್ನು ನಡೆಸಿ ) ಅಂಗ ಸಂಗವನ್ನಿತ್ತ , ಗೋವಿಂದ = ವೇದವೇದ್ಯನಾದ , ಗೋವಿಂದ = ಹೇ ಗೋವುಗಳ ಪಾಲ ಕೃಷ್ಣ ! ನೀನೆಂಥ ಕರುಣಾಳೋ = ನೀನು ವರ್ಣಿಸಲಾಗದ ಅಪಾರ ಕಾರಣ್ಯಮೂರ್ತಿಯು.
ವಿಶೇಷಾಂಶ : ಕುಬ್ಜೆಯು ಕಂಸನಿಗೆ ನಿತ್ಯವೂ ಗಂಧವನ್ನು ಸಿದ್ಧಪಡಿಸಿಕೊಡುವ ಸೇವಕಿಯು . ಶ್ರೀಕೃಷ್ಣನು ಕಂಸವಧೆಗಾಗಿ ಮಥುರಾಪಟ್ಟಣಕ್ಕೆ ಬಂದು ರಾಜಮಾರ್ಗಗಳಲ್ಲಿ ನಗರವೀಕ್ಷಣೆಗಾಗಿ ಸುತ್ತುತ್ತಿರುವಾಗ , ಕಂಸನಿಗಾಗಿ ಗಂಧವನ್ನು ಒಯ್ಯುತ್ತಿದ್ದ ಕುಬ್ಜೆಯು , ಅದನ್ನು ಶ್ರೀಕೃಷ್ಣನಿಗೆ ಭಕ್ತಿಯಿಂದ ಅರ್ಪಿಸಿದಳು. ತ್ರಿವಕ್ರಳಾದ (ಪ್ರಬಲವಾದ ಮೂರು ವಕ್ರತೆಗಳುಳ್ಳ ) ಆಕೆಯ ದೇಹವನ್ನು , ಗದ್ದವನ್ನು ಹಿಡಿದೆಳೆದು , ಶ್ರೀಕೃಷ್ಣನು ತಕ್ಷಣದಲ್ಲಿ ಸರಿಪಡಿಸಿ ಸುಂದರಿಯನ್ನಾಗಿ ಮಾಡಿದನು. ಆಕೆಯು ಅಂಗಸಂಗವನ್ನು ಅಪೇಕ್ಷಿಸಿ , ತನ್ನ ಮನೆಗೆ ಬರಲು ಆಹ್ವಾನಿಸಿದಳು. ಕಾಲಾಂತರದಲ್ಲಿ ಶ್ರೀಕೃಷ್ಣನು ಆಕೆಯ ಅಭೀಷ್ಟವನ್ನು ನೆರವೇರಿಸಿ , ಆಕೆಗೆ ವಿಶೋಕನೆಂಬ ಪುತ್ರನನ್ನು ಸಹ ಕರುಣಿಸಿದನು. ಈ ವಿಶೋಕನು ನಾರದರಿಂದ ಉಪದೇಶ ಹೊಂದಿ , ಜ್ಞಾನಿಯಾಗಿ ಭೀಮಸೇನನ ಸಾರಥಿಯಾದನು. ಈ ತ್ರಿವಕ್ರೆಯು ಹಿಂದಿನ ಜನ್ಮದಲ್ಲಿ ಪಿಂಗಳೆಯೆಂಬ ವೇಶ್ಯೆಯಾಗಿದ್ದು , ಮಹಾವಿರಕ್ತಳಾಗಿ , ತನ್ನ ಅಂತರ್ಯಾಮಿಯಾಗಿ ಸದಾ ಸಮೀಪವರ್ತಿಯಾದ ಶ್ರೀಹರಿಯೇ ತನಗೆ ರಮಣನಾಗಬೇಕೆಂದು ಧ್ಯಾನಿಸುತ್ತ ದೇಹತ್ಯಾಗ ಮಾಡಿದಳು. ಈ ಪಿಂಗಳೆಯಾದರೋ ಕಾಲವಿಶೇಷದಲ್ಲಿ ರಮಾವೇಶದಿಂದ ಯುಕ್ತಳಾಗಿ ಶ್ರೀಹರಿಯ ಅಂಗಸಂಗವನ್ನು ಹೊಂದಲರ್ಹಳಾದ ಒಬ್ಬ ಅಪ್ಸರೆಯು.
ಎಂದು ಕಾಂಬೆನೊ ನಿನ್ನ ಮಂದಸ್ಮಿತಾನನವ
ಕಂದರ್ಪನಯ್ಯ ಕವಿಗೇಯ । ಕವಿಗೇಯ ನಿನ್ನಂಥ
ಬಂಧುಗಳು ನಮಗಿರಲೊ ಅನುಗಾಲ ॥ 14 ॥ ॥ 150 ॥
ಅರ್ಥ : ನಿನ್ನ ಮಂದಸ್ಮಿತಾನನವ = ಮಂದಹಾಸಯುಕ್ತವಾದ ನಿನ್ನ ಮುಖವನ್ನು , ಎಂದು = ಯಾವ ಕಾಲಕ್ಕೆ , ಕಾಂಬೆನೋ = ಕಾಣುವೆನೋ , ಕಂದರ್ಪನಯ್ಯ = ಮನ್ಮಥಪಿತನಾದ , ಕವಿಗೇಯ = ಜ್ಞಾನಿಗಳಿಂದ ಸ್ತುತ್ಯನಾದ ಹೇ ಕೃಷ್ಣ ! ನಿನ್ನಂಥ = ನಿನ್ನಂತಿರುವ , ಬಂಧುಗಳು = ಬಾಂಧವರು , ಅನುಗಾಲ = ಎಲ್ಲ ಕಾಲದಲಿ , ನಮಗಿರಲಿ = ನಮಗೆ ದೊರೆಯಲಿ.
ವಿಶೇಷಾಂಶ : (1) ಮೋಕ್ಷಾನಂದವು ಎಂದಿಗೆಂಬ ಹಂಬಲವುಳ್ಳ ಭಕ್ತನ ಮನೋಭಾವವು ಇಲ್ಲಿ ಚಿತ್ರಿತವಾಗಿದೆ. ' ಕೃಷ್ಣ ಇಜ್ಯತೇ ವೀತಮೋಹೈಃ ' ಎಂಬಲ್ಲಿ ಮುಕ್ತರಿಂದಲೂ ಉಪನ್ಯಾಸನು ಶ್ರೀಕೃಷ್ಣನೆಂದು ಹೇಳಲಾಗಿದೆ. ' ಸೌಂದರ್ಯಸಾರೈಕರಸಂ ರಮಾಪತೇರೂಪಂ ಸದಾನಂದಯತೀಹ ಮೋಕ್ಷಿಣಃ ' - (ಸುಮಧ್ವವಿಜಯ) - ಮುಕ್ತರ ಆನಂದಕ್ಕೆ , ಸೌಂದರ್ಯಸಾರದ ಏಕರಸದಂತಿರುವ ವೈಕುಂಠಪತಿಯ ದರ್ಶನವು ಪ್ರಧಾನಹೇತುವೆಂದೂ ಹೇಳಲಾಗಿದೆ.
(2) ಬ್ರಹ್ಮದೇವನೇ ಆದಿಕವಿಯು . ಆತನಿಂದ ಸ್ತುತ್ಯನಾದ ಶ್ರೀಹರಿಯು ' ಕವಿಗೇಯನು '.
(3) ಶ್ರೀಹರಿಯು ಸಮಾಧಿಕರಹಿತನು. ' ನಿನ್ನಂಥ ಬಂಧುಗಳು' ಎಂಬುದರಿಂದ ವಿಷ್ಣುಲಾಂಛನ ಮಂಡಿತರಾದ , ವಿಷ್ಣುಸನ್ನಿಧಾನಪಾತ್ರರಾದ ವಿಷ್ಣುಭಕ್ತರೇ ಬಂಧುಗಳಾಗಿರಲೆಂಬ ಆಶಯ. ' ಬಾಂಧವಂ ವಿಷ್ಣುಭಕ್ತಾಶ್ಚ' - ವಿಷ್ಣುಭಕ್ತರೇ ಮುಕ್ತಿಯೋಗ್ಯಜೀವರ ಸಹಜಬಾಂಧವರು.
ರಂಗರಾಯನೆ ಕೇಳು ಶೃಂಗಾರಗುಣಪೂರ್ಣ
ಬಂಗಪಡಲಾರೆ ಭವದೊಳು । ಭವಬಿಡಿಸಿ ಎನ್ನಂತ -
ರಂಗದಲಿ ನಿಂತು ಸಲಹಯ್ಯ ॥ 15 ॥ ॥ 151 ॥
ಅರ್ಥ : ಶೃಂಗಾರಗುಣಪೂರ್ಣ = ಸೌಂದರ್ಯಾದಿ ಸಕಲಗುಣಪೂರ್ಣನಾದ , ರಂಗರಾಯನೆ = ಹೇ ರಂಗರಾಯ! ಕೇಳು = (ನನ್ನ ವಿಜ್ಞಾಪನೆಯನ್ನು) ಲಾಲಿಸು , ಭವದೊಳು = ಸಂಸಾರದಲ್ಲಿ , ಭಂಗಪಡಲಾರೆ = ಕ್ಲೇಶಪಡಲಾರೆ , ಭವ ಬಿಡಿಸಿ = ಸಂಸಾರವನ್ನು ಬಿಡಿಸಿ , (ಸಂಸಾರಕ್ಕೆ ಕಾರಣವಾದ ಅಭಿಮಾನವನ್ನು ಬಿಡಿಸಿ) , ಎನ್ನ = ನನ್ನ , ಅಂತರಂಗದಲಿ = ಮನಸ್ಸಿನಲ್ಲಿ , ನಿಂತು = (ಅನುಗ್ರಾಹಕನಾಗಿ) ನೆಲೆಸಿ , ಸಲಹಯ್ಯ = ಕಾಪಾಡು ತಂದೆ !
ವಿಶೇಷಾಂಶ : ಎಲ್ಲರ ಮನಸ್ಸಿನಲ್ಲಿ ಸದಾ ಶ್ರೀಹರಿಯು ವ್ಯಾಪ್ತನಾಗಿದ್ದೇ ಇರುವನು. ' ನೆಲೆಸು ' ಎಂಬ ಪ್ರಾರ್ಥನೆಯು , ಅನುಗ್ರಹ ಮಾಡುವ ಸಂಕಲ್ಪಯುಕ್ತನಾಗಿ ನಿಲ್ಲು ಎಂಬರ್ಥವನ್ನು ಸೂಚಿಸುತ್ತದೆ . ವಿಶ್ವವೇ ಕ್ರೀಡಾರಂಗವಾಗುಳ್ಳ ಷಡ್ಗುಣೈಶ್ವರ್ಯ ಪೂರ್ಣನಾದ್ದರಿಂದ ಶ್ರೀಹರಿಯು ' ರಂಗರಾಯ 'ನು.
ದಾನವಾರಣ್ಯಕೆ ಕೃಶಾನು ಕಾಮಿತಕಲ್ಪ -
ಧೇನು ಶ್ರೀಲಕ್ಷ್ಮೀಮುಖಪದ್ಮ । ಮುಖಪದ್ಮ ನವಸುಸ -
ದ್ಭಾನು ನೀನೆಮಗೆ ದಯವಾಗೊ ॥ 16 ॥ ॥ 152 ॥
ಅರ್ಥ : ದಾನವಾರಣ್ಯಕೆ = ದಾನವರೆಂಬ ಅರಣ್ಯಕ್ಕೆ , ಕೃಶಾನು = ಅಗ್ನಿಯಂತೆಯೂ , ಕಾಮಿತಕಲ್ಪಧೇನು = ಭೋಗಕ್ಕಾಗಿ ಇಚ್ಛಿತ ಸರ್ವಸ್ವವನ್ನು ಕೊಡುವ ಕಾಮಧೇನುವಿನಂತೆಯೂ , ಶ್ರೀಲಕ್ಷ್ಮೀಮುಖಪದ್ಮ = ರಮಾದೇವಿಯ ಮುಖಕಮಲಕ್ಕೆ , ನವಸುಸದ್ಭಾನು = ಉದಯಿಸುತ್ತಿರುವ ಪ್ರಕಾಶಕಿರಣಯುಕ್ತ ಸೂರ್ಯನಂತೆಯೂ ಇರುವ , ನೀನು , ಎಮಗೆ = ನಮಗೆ , ದಯವಾಗೊ = ಕೃಪೆ ಮಾಡು.
ವಿಶೇಷಾಂಶ : (1) ಬೆಂಕಿಬಿದ್ದು ಅರಣ್ಯವು ಭಸ್ಮವಾಗುವಂತೆ, ದೈತ್ಯರು ನಿನ್ನಿಂದ ನಷ್ಟರಾಗುವರು. ದೈತ್ಯಾಂತಕನೆಂದರ್ಥ.
(2) ' ಕಾಮಿತ ' ಎಂಬುದರಿಂದ ' ಚಿಂತಾಮಣೀಂದ್ರಮಿವ ಚಿಂತಿತದಂ ' ಎಂದಂತೆ , ಚಿಂತಾಮಣಿಯನ್ನೂ , ' ಕಲ್ಪ ' ಎಂಬುದರಿಂದ ಕಲ್ಪವೃಕ್ಷವನ್ನೂ , ' ಧೇನು ' ಎಂಬುದರಿಂದ ಕಾಮಧೇನುವನ್ನೂ ಇಟ್ಟುಕೊಳ್ಳಬಹುದು. ಇವು ಮೂರು ಸ್ವರ್ಗಲೋಕದ ಪ್ರಜೆಗಳಿಗೆ ಸೇವಾನುರೂಪವಾಗಿ ಕಾಮಿತಾರ್ಥಗಳನ್ನು ಕೊಡುತ್ತವೆ. ಇವುಗಳಂತೆ ಭಕ್ತರಿಗೆ ಅಭೀಷ್ಟಗಳನ್ನು ಕರುಣಿಸುವವನು ಶ್ರೀಕೃಷ್ಣನು.
(3) ಶ್ರೀದೇವಿಯು ನಿತ್ಯಾವಿಯೋಗಿನಿಯಾದ್ದರಿಂದ , ನಿತ್ಯಸನ್ನಿಧಾನದಿಂದ (ಪದ್ಮಕ್ಕೆ ಸೂರ್ಯನಂತೆ) ನಿತ್ಯವಿಕಾಸವನ್ನು (ನಿತ್ಯಾನಂದವನ್ನು) ಸೂರ್ಯಸ್ಥಾನೀಯನಾದ ತನ್ನ ಪತಿಯಿಂದ ಹೊಂದುತ್ತಿರುವಳು.
ತಾಪತ್ರಯಗಳು ಮಹದಾಪತ್ತು ಪಡಿಸೋವು
ಕಾಪಾಡು ಕಂಡ್ಯ ಕಮಲಾಕ್ಷ । ಕಮಲಾಕ್ಷ ಮೊರೆಯಿಟ್ಟ
ದ್ರೌಪದಿಯ ಕಾಯ್ದೆ ಅಳುಕದೆ ॥ 17 ॥ ॥ 153 ॥
ಅರ್ಥ : ಕಮಲಾಕ್ಷ = ಹೇ ಕಮಲನಯನ ! ತಾಪತ್ರಯಗಳು = ಅಧ್ಯಾತ್ಮ , ಅಧಿದೈವ , ಅಧಿಭೂತಗಳೆಂಬ ಮೂರು ವಿಧ ತಾಪಗಳು , ಮಹದಾಪತ್ತು = ಮಹಾವಿಪತ್ತುಗಳನ್ನು , ಪಡಿಸೋವು = ಉಂಟುಮಾಡುತ್ತವೆ (ತಂದೊಡ್ಡುತ್ತವೆ) ; ಕಾಪಾಡು ಕಂಡ್ಯ = ಅವುಗಳಿಂದ ರಕ್ಷಿಸು , ( ನನ್ನ ವಿಜ್ಞಾಪನೆಯನ್ನು ಲಾಲಿಸು , ದೇವ ! ) ಮೊರೆಯಿಟ್ಟ = ಶರಣುಹೊಂದಿ ಬೇಡಿಕೊಂಡ , ದ್ರೌಪದಿಯ = ದ್ರೌಪದಿಯನ್ನು , ಅಳುಕದೆ = ಯಾರನ್ನೂ ಲೆಕ್ಕಸದೆ , ಕಾಯ್ದೆ = ರಕ್ಷಿಸಿದಿ , (ಅಥವಾ , ಅಳುಕದೆ - ಯಾರಿಗೂ ನಿರೀಕ್ಷಿಸದೆ ) ಮೊರೆಯಿಟ್ಟ - ಕೈಬಿಡುವುದಿಲ್ಲವೆಂಬ ದೃಢವಿಶ್ವಾಸದಿಂದ ಪ್ರಾರ್ಥಿಸಿದ ದ್ರೌಪದಿಯನ್ನು , ಕಾಯ್ದೆ - ಸಲಹಿದಿ )
ವಿಶೇಷಾಂಶ : (1) ದುರುಳ ದುಶ್ಶಾಸನನು ಸಭೆಯಲ್ಲಿ ದ್ರೌಪದಿಯ ಸೀರೆಯನ್ನು ಸೆಳೆಯುತ್ತಿರಲು , ರಕ್ಷಿಸೆಂದು ಮೊರೆಯಿಡಲು , ಅಕ್ಷಯವಸ್ತ್ರವನ್ನಿತ್ತು ಮಾನಭಂಗದಿಂದ ರಕ್ಷಿಸಿದನೆಂಬ ಕಥಾಸಂದರ್ಭವು ಸೂಚಿತವಾಗಿದೆ.
(2) ತಾಪಗಳು ಮೂರು ವಿಧ : ಅಧಿಭೂತ - ದೇಹಕ್ಕೊದಗುವ ರೋಗಾದಿ ಉಪದ್ರವಗಳು ; ಅಧ್ಯಾತ್ಮ - ನಾನಾಪ್ರಕಾರದ ಮನೋರೋಗಗಳು ; ಅಧಿದೈವ - ದೈವಿಕವಾಗಿ ಪ್ರಾಪ್ತವಾಗುವ ದುರ್ಭಿಕ್ಷ , ಕಾಡ್ಗಿಚ್ಚು , ಸಿಡಿಲು , ಅತಿವೃಷ್ಟಿ , ಚಂಡಮಾರತ ಇತ್ಯಾದಿ ವಿಪತ್ತುಗಳು.
ಕರಣನಿಯಾಮಕನೆ ಕರುಣಾಳು ನೀನೆಂದು
ಮೊರೆಹೊಕ್ಕೆ ನಾನಾ ಪರಿಯಲ್ಲಿ । ಪರಿಯಲ್ಲಿ ಮಧ್ವೇಶ
ಮರುಳು ಮಾಡುವುದು ಉಚಿತಲ್ಲ ॥ 18 ॥ ॥ 154 ॥
ಅರ್ಥ : ಕರಣನಿಯಾಮಕನೆ = ಸರ್ವೇಂದ್ರಿಯ ಪ್ರೇರಕ , ಹೇ ಹೃಷೀಕೇಶ ! ಕರುಣಾಳು ನೀನೆಂದು = ನೀನು ದಯಾಮೂರ್ತಿಯೆಂದು , ನಾನಾ ಪರಿಯಲ್ಲಿ = ಅನೇಕ ಪ್ರಕಾರವಾಗಿ , ಮೊರೆಹೊಕ್ಕೆ = (ನಿನ್ನನ್ನು) ಶರಣುಹೊಂದಿದೆನು ; ಮಧ್ವೇಶ = ಹೇ ಮಧ್ವನಾಥ ಶ್ರೀಕೃಷ್ಣ ! ಮರುಳುಮಾಡುವುದು = ವಂಚಿಸುವುದು ( ನಿನ್ನ ದರ್ಶನವನ್ನೀಯದೇ ಸಂಸಾರದಲ್ಲಿ ಸುತ್ತಿಸುವುದು ) , ಉಚಿತಲ್ಲ = (ಭಕ್ತವತ್ಸಲನಾದ ನಿನಗೆ) ಸರಿಯಲ್ಲ , ಅಥವಾ , ನಾನಾ ಪರಿಯಲ್ಲಿ ಮರುಳು ಮಾಡುವುದು = ಬಹುಪರಿಯಿಂದ ಸಂಸಾರದಲ್ಲಿ ಆಸಕ್ತನಾಗುವಂತೆ ಮಾಡುವುದು , ಉಚಿತಲ್ಲ = ಸರಿಯಲ್ಲ (ನಿನ್ನ ಸಹನ ಶಕ್ತಿಗೆ ತಕ್ಕದ್ದಲ್ಲ ).
ಮತದೊಳಗೆ ಮಧ್ವಮತ ವ್ರತದೊಳಗೆ ಹರಿದಿನವು
ಕಥೆಯೊಳಗೆ ಭಾಗವತಕಥೆಯೆನ್ನಿ । ಕಥೆಯೆನ್ನಿ ಮೂರ್ಲೋಕ -
ಕತಿಶಯ ಶ್ರೀಕೃಷ್ಣಪ್ರತಿಮೆನ್ನಿ ॥ 19 ॥ ॥ 155 ॥
ಅರ್ಥ : ಮತದೊಳಗೆ = (ನಾನಾ) ಮತಗಳ ಮಧ್ಯದಲ್ಲಿ , ಮಧ್ವಮತ = ಮಧ್ವಾಚಾರ್ಯರಿಂದ ಸಂಸ್ಥಾಪಿತವಾದ ಮತವು (ಅಭಿಪ್ರಾಯವು , ಶ್ರೇಷ್ಠವಾದುದು . ತತ್ತ್ವವನ್ನು ಯಥಾರ್ಥವಾಗಿ ನಿರೂಪಿಸುವುದು ). ವ್ರತದೊಳಗೆ = (ನಾನಾ) ವ್ರತಗಳ ಮಧ್ಯದಲ್ಲಿ , ಹರಿದಿನವು = ಏಕಾದಶೀವ್ರತ , ಕಥೆಯೊಳಗೆ = (ನಾನಾ) ಪುರಾಣಕಥೆಗಳಲ್ಲಿ , ಭಾಗವತಕಥೆ = ಶ್ರೀಮದ್ಭಾಗವತ ಕಥೆಯು , ಎನ್ನಿ = ಎಂದು ತಿಳಿಯಿರಿ (ಅತ್ಯಂತ ಶ್ರೇಷ್ಠವೆಂದು ಅನ್ಯರಿಗೂ ಹೇಳುತ್ತಿರಿ ). ಮೂರ್ಲೋಕಕೆ = ಮೂರು ಲೋಕಗಳಲ್ಲಿ , ಶ್ರೀಕೃಷ್ಣಪ್ರತಿಮೆ = ( ಉಡುಪಿಯಲ್ಲಿ ಶ್ರೀಮದಾನಂದತೀರ್ಥರು ಸ್ಥಾಪಿಸಿದ ) ಶ್ರೀಕೃಷ್ಣಪ್ರತಿಮೆಯೇ , ಅತಿಶಯ = ಶ್ರೇಷ್ಠವು , ಎನ್ನಿ = (ಪರಮಶ್ರೇಷ್ಠವು) ಎಂದು ತಿಳಿಯಿರಿ.
ವಿಶೇಷಾಂಶ : (1)
ದ್ವಾರಾವತೀಂ ಸಕಲಭಾಗ್ಯವತೀಂ ವಿಹಾಯ
ಗೋಪಾಲಬಾಲಲನಾಕರಪೂಜನಂ ಚ ।
ವಾರ್ಧಿಂ ವಧೂಗೃಹಮತೀತ್ಯ ಸ ಮಧ್ವನಾಥಃ
ಯತ್ರಾಸ್ತಿ ತದ್ರಜತಪೀಠಪುರಂ ಗರೀಯಃ ॥
- (ಶ್ರೀವಾದಿರಾಜರ ತೀರ್ಥಪ್ರಬಂಧ)
ಸರ್ವಸಂಪತ್ಪೂರ್ಣವಾದ ದ್ವಾರಕೆಯನ್ನೂ , ಆದರದಿಂದ ತನ್ನನ್ನು ಸೇವಿಸಿ ಪೂಜಿಸುವ ಗೋಪಿಕಾಸ್ತ್ರೀಯರನ್ನೂ , ಮಾವನ ಮನೆಯಾದ ಸಮುದ್ರವನ್ನೂ (ಲಕ್ಷ್ಮಿಯು ಸಮುದ್ರರಾಜನ ಪುತ್ರಿ ) . ದಾಟಿ (ಹಿಂದಿಕ್ಕಿ) , ಮಧ್ವನಾಥನಾದ್ದರಿಂದ , ಶ್ರೀಕೃಷ್ಣನು ಉಡುಪಿಗೆ (ರಜತಪೀಠಪುರಕ್ಕೆ) ಬಂದು ನೆಲೆಸಿದನು. ಹೀಗೆ ಉಡುಪಿಯ ಶ್ರೀಕೃಷ್ಣಪ್ರತಿಮೆಯ ಶ್ರೇಷ್ಠತೆಯನ್ನು ವರ್ಣಿಸಿ , ಆದ್ದರಿಂದಲೇ ಉಡುಪಿಯೇ ಅತ್ಯಂತ ಶ್ರೇಷ್ಠವಾದ ಪವಿತ್ರಕ್ಷೇತ್ರವೆಂದು ಹೇಳಿರುವರು .
(2) ಸರ್ವವೇದಾಂತಸಾರಂ ಹಿ ಶ್ರೀಭಾಗವತಮಿಷ್ಯತೇ ।
ತದ್ರಸಾಮೃತತೃಪ್ತಸ್ಯ ನಾನ್ಯತ್ರ ಸ್ಯಾದ್ರತಿಃ ಕ್ವಚಿತ್ ॥ - (ಭಾಗವತ)
ಶ್ರೀಮದ್ಭಾಗವತವು ಸಕಲ ವೇದಾಂತಸಾರವೆಂದು ಪ್ರಸಿದ್ಧವಾಗಿದೆ. ಇದರ ರಸದಿಂದ ತೃಪ್ತನಾದವನಿಗೆ ಅನ್ಯತ್ರ ರತಿಯೇ ಹುಟ್ಟದೆಂದು ಭಾಗವತಪುರಾಣದ ಶ್ರೇಷ್ಠತೆಯು ನಿರೂಪಿತವಾಗಿದೆ.
(3) ನೇದೃಶಂ ಪಾವನಂ ಕಿಂಚಿತ್ ನರಾಣಾಂ ಭುವಿ ವಿದ್ಯತೇ ।
ಯಾದೃಶಂ ಪದ್ಮನಾಭಸ್ಯ ದಿಶಂ ಪಾತಕನಾಶನಮ್ ।
ಏಕಾದಶೀಸಮಂ ಕಿಂಚಿತ್ ಪವಿತ್ರಂ ನ ಹಿ ವಿದ್ಯತೇ ॥
- (ಕೃಷ್ಣಾಮೃತಮಹಾರ್ಣವ)
- ಎಂದರೆ ಹರಿದಿನದಂತೆ ಸಕಲ ಪಾಪಗಳನ್ನು ಪರಿಹರಿಸುವ , ಬೇರಾವ ಸಾಧನವೂ ಮನುಷ್ಯರಿಗೆ ಇಲ್ಲವೇ ಇಲ್ಲ ; ಏಕಾದಶೀ ವ್ರತಕ್ಕೆ ಸದೃಶವಾದ ಪವಿತ್ರವಾದ ವ್ರತವೆಂಬುದಿಲ್ಲ - ಎಂದು ಶ್ರೀಮದಾನಂದತೀರ್ಥರು ತಮ್ಮ ಉದಾಹೃತ ಗ್ರಂಥದಲ್ಲಿ ಹೇಳಿದ್ದಾರೆ.
ನೀನಲ್ಲದನ್ಯರಿಗೆ ನಾನೆರಗೆನೋ ಸ್ವಾಮಿ
ದಾನವಾಂತಕನೆ ದಯವಂತ । ದಯವಂತ ಎನ್ನಭಿ -
ಮಾನ ನಿನಗಿರಲೋ ದಯವಾಗೊ ॥ 20 ॥ ॥ 156 ॥
ಅರ್ಥ : ಸ್ವಾಮಿ = ಹೇ ಶ್ರೀಕೃಷ್ಣ ! ನೀನಲ್ಲದೆ = ನಿನ್ನನ್ನು ಬಿಟ್ಟು (ನಿನ್ನನ್ನಲ್ಲದೆ) , ಅನ್ಯರಿಗೆ = ಇತರರಿಗೆ , ನಾನು , ಎರಗೆನೋ = ನಮಸ್ಕರಿಸೆನು (ಆಶ್ರಯಿಸುವುದಿಲ್ಲ) , ದಾನವಾಂತಕನೆ = ದೈತ್ಯವಿನಾಶನಾದ , ದಯವಂತ = ಹೇ ಕೃಪಾಳೋ ! ಎನ್ನಭಿಮಾನ = ನನ್ನವನೆಂಬ ವಾತ್ಸಲ್ಯವು , ನಿನಗಿರಲೋ = (ನನ್ನ ಮೇಲೆ) ನೆನಗಿರಲಿ , ದಯವಾಗೊ = ಕೃಪೆಮಾಡು , ಅಥವಾ ನಿನಗೆ ಎನ್ನಭಿಮಾನ = (ಭಕ್ತವತ್ಸಲನಾದ) ನಿನಗೆ ನನ್ನ ಮಾನಸಂರಕ್ಷಣೆಯ ಭಾರವು , ಇರಲೋ = ಇರಲಿ ಸ್ವಾಮಿ !
ವಿಶೇಷಾಂಶ : ಅನ್ಯರಿಗೆ ನಮಸ್ಕರಿಸುವುದಿಲ್ಲವೆಂದರೆ , ಅನ್ಯದೇವತೆಗಳನ್ನು ಸ್ವತಂತ್ರರು , ಸರ್ವೋತ್ತಮರು ಎಂಬ ಬುದ್ಧಿಯಿಂದ ಸೇವಿಸುವುದಿಲ್ಲವೆಂದರ್ಥ . ಅವರೆಲ್ಲರೂ ಪರಮಾತ್ಮನ ಪರಿವಾರವೆಂಬ ದೃಷ್ಟಿಯಿಂದ ಸೇವ್ಯರೇ ಆಗಿರುವರು. ಅವರನ್ನೂ ತಾರತಮ್ಯಾನುಸಾರವಾಗಿ ಭಕ್ತಿಯಿಂದ ಸೇವಿಸಲೇಬೇಕು.
ಲೆಕ್ಕವಿಲ್ಲದೆ ದೇಶ ತುಕ್ಕಿದರೆ ಫಲವೇನು
ಶಕ್ತನಾದರೆ ಮಾತ್ರ ಫಲವೇನು । ಫಲವೇನು ನಿನ್ನ ಸ -
ದ್ಭಕ್ತರನು ಕಂಡು ನಮಿಸದೆ ॥ 21 ॥ ॥ 157 ॥
ಅರ್ಥ : ಲೆಕ್ಕವಿಲ್ಲದೆ = ಎಣಿಕೆ ಇಲ್ಲದಷ್ಟು , ದೇಶ = ದೇಶಗಳನ್ನು , ತುಕ್ಕಿದರೆ = ಸುತ್ತಿದರೆ (ಹೊಕ್ಕು ತಿರುಗಿದರೆ) , ಫಲವೇನು = ಏನು ಪ್ರಯೋಜನ ; ಶಕ್ತನಾದರೆ ಮಾತ್ರ = ( ದೇಹದ್ರವ್ಯಾದಿಗಳಿಂದ ಪುಷ್ಟನಾದರೆ ) ಸಮರ್ಥನಾಗುವ ಮಾತ್ರದಿಂದ , ಫಲವೇನು = ಏನು ಫಲ (ವ್ಯರ್ಥವೆಂದು ಭಾವ) ; ನಿನ್ನ ಸದ್ಭಕ್ತರನು = ನಿನ್ನಲ್ಲಿ ಶುದ್ಧ ಭಕ್ತಿಯುಳ್ಳ ಸಜ್ಜನರನ್ನು , ಕಂಡು = ನೋಡಿ , ನಮಿಸದೆ = ನಮಸ್ಕರಿಸದಿದ್ದರೆ - ಯಥಾಯೋಗ್ಯವಾಗಿ ಸೇವಿಸದಿದ್ದರೆ , ಫಲವೇನು = ಆಯುಷ್ಯ ಇದ್ದೇನು ಪ್ರಯೋಜನ ? ( ದೇಶಸಂಚಾರವೂ , ಧನಾದಿಗಳ ಆಢ್ಯತೆಯೂ , ಆಯುಷ್ಯವೂ ವ್ಯರ್ಥವೇ ಸರಿ ).
ವಿಶೇಷಾಂಶ : ವಿಷ್ಣುಭಕ್ತರೇ ಸಾಧುಗಳು. ವಿಷ್ಣುಸನ್ನಿಧಾನ ವಿಶೇಷದಿಂದ , ಅವರನ್ನು ಸೇವಿಸುವವರು ಪುನೀತರಾಗುವರು . ಸತ್ಪುರುಷರ ಸಹವಾಸ , ಸೇವೆಗಳನ್ನು ದೊರಕಿಸಿಕೊಳ್ಳದೆ , ಕೇವಲ ದೇಶಗಳನ್ನು ಸಂಚರಿಸುವುದು ಆಯುಸ್ಸನ್ನು ವ್ಯರ್ಥಮಾಡಿಕೊಂಡಂತೆ.
ಧನ್ಯಂ ಹಿ ಧರ್ಮೈಕಫಲಂ ಯತೋ ಸ್ಯಾತ್
ಜ್ಞಾನಂ ಸವಿಜ್ಞಾನಮನುಪ್ರಶಾಂತಿಃ - (ಭಾಗವತ)
- ಎಂದು ಹೇಳಿದಂತೆ , ಧನದಿಂದ ಧರ್ಮ(ಪುಣ್ಯ)ವನ್ನೂ , ಅದರಿಂದ ಜ್ಞಾನ , ವಿಜ್ಞಾನ , ಮೋಕ್ಷಗಳನ್ನೂ ದೊರಕಿಸಿಕೊಳ್ಳಬೇಕು. ದೇಹಶಕ್ತಿಯನ್ನು ಗುರುಗಳ , ವಿಷ್ಣುಭಕ್ತರ ಸೇವೆಗಾಗಿ ವಿನಿಯೋಗಿಸಬೇಕು. ' ಮಹತ್ಸೇವಾಂ ದ್ವಾರಮಾಹುರ್ವಿಮುಕ್ತೇಃ । ತಮೋದ್ವಾರಂ ಯೋಷಿತಾಂ ಸಂಗಿಸಂಗಂ ' - (ಭಾಗವತ) - ಎಂದರೆ , ಸತ್ಪುರುಷರ ಸೇವೆಯು ಮುಕ್ತಿದ್ವಾರವು ; ವಿಷಯಾಸಕ್ತರ ಸಹವಾಸವು ತಮೋದ್ವಾರವು . ಸಜ್ಜನರ ಸಹವಾಸ ಸೇವೆಗಳಿಲ್ಲದ ಅನ್ಯಯತ್ನಗಳು ಸಫಲವಾಗುವುದಿಲ್ಲವೆಂಬ ಪ್ರಮೇಯವನ್ನು ಈ ಪದ್ಯದಿಂದ ಸ್ಪಷ್ಟಗೊಳಿಸಿರುವರು.
ನರರ ಕೊಂಡಾಡಿ ದಿನ ಬರಿದೆ ಕಳೆಯಲು ಬೇಡ
ನರನ ಸಖನಾದ ಶ್ರೀಕೃಷ್ಣ । ಶ್ರೀಕೃಷ್ಣಮೂರ್ತಿಯ
ಚರಿತೆ ಕೊಂಡಾಡೋ ಮನವುಬ್ಬಿ ॥ 22 ॥ ॥ 158 ॥
ಅರ್ಥ : ನರರ = ಮನುಷ್ಯರನ್ನು , ಕೊಂಡಾಡಿ = ಸ್ತುತಿಸುತ್ತ , ದಿನ = ಕಾಲವನ್ನು , ಬರಿದೆ = ವ್ಯರ್ಥವಾಗಿ , ಕಳೆಯಲು ಬೇಡ = ಕಳೆಯಬೇಡ ; ನರನ ಸಖನಾದ = ಪಾರ್ಥಸಖನಾದ , ಶ್ರೀಕೃಷ್ಣಮೂರ್ತಿಯ = ಶ್ರೀಕೃಷ್ಣರೂಪಿಯಾದ ಪರಮಾತ್ಮನ , ಚರಿತೆ = ಚರಿತ್ರೆಯನ್ನು (ಮಹಿಮೆಗಳನ್ನು ತಿಳಿಸಿಕೊಡುವ ಅವತಾರಲೀಲೆಗಳನ್ನು) , ಮನವುಬ್ಬಿ = ಉತ್ಸಾಹದಿಂದ , ಕೊಂಡಾಡೋ = ಸ್ತುತಿಸುತ್ತಿರು , ಹೇ ಪ್ರಾಣಿ !
ವಿಶೇಷಾಂಶ : (1) ನರಸ್ತುತಿಯು ವ್ಯರ್ಥ ; ಜುಗುಪ್ಸಿತವು . ಮನುಷ್ಯನಲ್ಲಿ ಕಂಡುಬರುವ ಗುಣಗಳು , ಅಂತರ್ಯಾಮಿಯಾದ , ಸ್ವತಂತ್ರಕರ್ತನಾದ ಶ್ರೀಹರಿ ವ್ಯಾಪಾರಗಳೆಂದು ತಿಳಿದು , ಗುಣಗಾನ ಮಾಡಿದರೆ ಅದು ನರಸ್ತುತಿ ಎನಿಸುವುದಿಲ್ಲ ; ಪ್ರತ್ಯುತ ಶ್ರೀಹರಿಪ್ರೀತಿಕರವೂ ಆಗುತ್ತದೆ.
(2) ಪರಮಾತ್ಮನ ಅವತಾರಲೀಲೆಗಳನ್ನೂ (ಕಿರುಬೆರಳಿನಿಂದ ಪರ್ವತವನ್ನು ಎತ್ತಿದ ಮುಂತಾದ) ಅದ್ಭುತ ಶಕ್ತಿದ್ಯೋತಕ ಕ್ರಿಯೆಗಳನ್ನೂ , ಶ್ರೀಹರಿಯ ಅಸದೃಶ ಗುಣಗಳನ್ನೂ ಶ್ರವಣಮಾಡಿ , ಅತ್ಯಂತ ಹರ್ಷಗೊಂಡು , ಆನಂದಾಶ್ರುಗಳನ್ನು ಸುರಿಸುತ್ತ , ಗದ್ಗದಕಂಠದಿಂದ , ರೋಮಾಂಚಯುಕ್ತನಾಗಿ ಉಚ್ಚಧ್ವನಿಯಿಂದ ಹಾಡಿ ಕುಣಿದಾಗ , ಆತನ ಸಂದರ್ಶನಕ್ಕಾಗಿ ರೋಧಿಸಿದಾಗ (ಅತ್ತಾಗ) , ಆ ವಿಧ ಭಕ್ತಿಯ ಉದ್ರೇಕಾನುಗುಣವಾದ ಸದನುಸಂಧಾನ ಹುಟ್ಟಿ , ಸಂಸಾರಬಂಧಕ್ಕೆ ಮೂಲಕಾರಣವಾದ (ಅಭಿಮಾನವೆಂಬ ಅಹಂ ಮಮಕಾರರೂಪದ) ಬೀಜವು ಸುಟ್ಟುಹೋಗುತ್ತದೆ ; ಬಿಂಬನಾದ ಶ್ರೀಹರಿಸಂದರ್ಶನವೂ ದೊರೆಯುವುದು.
ಪಾಹಿ ಪಾಂಡವಪಾಲ ಪಾಹಿ ರುಕ್ಮಿಣಿಲೋಲ
ಪಾಹಿ ದ್ರೌಪದಿಯ ಅಭಿಮಾನ । ಅಭಿಮಾನ ಕಾಯ್ದ ಹರಿ
ದೇಹಿ ಕೈವಲ್ಯ ನಮಗಿಂದು ॥ 23 ॥ ॥ 159 ॥
ಅರ್ಥ : ಪಾಂಡವಪಾಲ = ಹೇ ಪಾಂಡವರ ರಕ್ಷಕ ! ಪಾಹಿ = ರಕ್ಷಿಸು ; ರುಕ್ಷಿಣಿಲೋಲ = ಹೇ ರುಕ್ಮಿಣೀರಮಣ! ಪಾಹಿ = ರಕ್ಷಿಸು ; ದ್ರೌಪದಿಯ ಅಭಿಮಾನ = ದ್ರೌಪದಿಯ ಗೌರವವನ್ನು (ಮರ್ಯಾದೆಯನ್ನು) , ಕಾಯ್ದ = ರಕ್ಷಿಸಿದ , ಹರಿ = ಹೇ ಕೃಷ್ಣ! ಪಾಹಿ = ಕಾಪಾಡು ; ನಮಗೆ = (ಭಕ್ತರಾದ) ನಮಗೆ , ಇಂದು = ಈ ದಿನವೇ , ಕೈವಲ್ಯ = ಮೋಕ್ಷವನ್ನು (ಅಥವಾ ನೀನಲ್ಲದನ್ಯಗತಿ ಇಲ್ಲವೆಂಬ ಪರಿಪಕ್ವಮನೋಭಾವವನ್ನು ) , ದೇಹಿ = ಅನುಗ್ರಹಿಸು .
ವಿಶೇಷಾಂಶ : ಮೋಕ್ಷವನ್ನು ಇಂದೇ ಕೊಡು , ಎಂಬುದನ್ನು ಅಪರೋಕ್ಷ ಜ್ಞಾನವನ್ನು - ಜೀವನ್ಮುಕ್ತಸ್ಥಿತಿಯನ್ನು ಎಂಬರ್ಥವನ್ನು ಗ್ರಹಿಸಬೇಕು. ಬ್ರಹ್ಮದೇವನೊಂದಿಗೆ ಎಲ್ಲರೂ ಮುಕ್ತಲೋಕವನ್ನು ಪ್ರವೇಶಿಸುವರು.
ಪಾಹಿ ಕರುಣಾಕರನೆ ಪಾಹಿ ಲಕ್ಷ್ಮೀರಮಣ
ಪಾಹಿ ಗೋಪಾಲ ಗುಣಶೀಲ । ಗುಣಶೀಲ ಪಾಪಸಂ -
ದೋಹ ಕಳೆದೆನ್ನ ಸಲಹಯ್ಯ ॥ 24 ॥ ॥ 160 ॥
ಅರ್ಥ : ಕರುಣಾಕರನೆ = ಕಾರುಣ್ಯನಿಧಿಯೇ , ಪಾಹಿ = ಸಲಹು , ಲಕ್ಷ್ಮೀರಮಣ = ರಮಾರಮಣನೇ , ಪಾಹಿ = ರಕ್ಷಿಸು , ಗೋಪಾಲ = ಹೇ ಗೋಪಾಲಕೃಷ್ಣ ! ಪಾಹಿ = ಕಾಪಾಡು , ಗುಣಶೀಲ = ಸದ್ಗುಣಸ್ವರೂಪನೇ , ಎನ್ನ ಪಾಪಸಂದೋಹ = ನನ್ನ ಪಾಪರಾಶಿಯನ್ನು , ಕಳೆದು = ನಾಶಮಾಡಿ , ಸಲಹಯ್ಯ = ರಕ್ಷಿಸು , ದೇವ !
ವಿಶೇಷಾಂಶ : ಭಕ್ತರನ್ನು ಸಕಲವಿಧ ವಿಪತ್ತುಗಳಿಂದ ರಕ್ಷಿಸುವವನು ಶ್ರೀಹರಿಯೇ. ' ವಿಷಾನ್ಮಹಾಗ್ನೇಃ......' ಇತ್ಯಾದಿ ಭಾಗವತವಾಕ್ಯವು ದುರ್ಯೋಧನಾದಿಗಳು ಭೀಮಸೇನನನ್ನು ವಿಷಕೊಟ್ಟು ಕೊಲ್ಲಲು ಯತ್ನಿಸಿದಾಗ , ಪಾಂಡವರನ್ನೆಲ್ಲ ಅರಗಿನ ಮನೆಯಲ್ಲಿ ಸುಡಲು ಹವಣಿಸಿದಾಗ ಮತ್ತು ದ್ರೌಪದಿಯ ಮಾನಭಂಗ (ವಸ್ತ್ರಾಪಹಾರದಿಂದ) ಮಾಡಲು ತೊಡಗಿದಾಗ , ಅವರೆಲ್ಲರೂ ಶ್ರೀಕೃಷ್ಣನಿಂದಲೇ ರಕ್ಷಿತರಾದರೆಂದು ಹೇಳುತ್ತದೆ. ' ಜ್ಞಾನಾಗ್ನಿಃ ಸರ್ವಕರ್ಮಾಣಿ ಭಸ್ಮಸಾತ್ಕುರುತೇऽರ್ಜುನ ' (ಗೀತಾ) ಎಂದು ಹೇಳಿದಂತೆ , ಅಪರೋಕ್ಷಜ್ಞಾನವು ಸಕಲ ಪಾಪಗಳನ್ನೂ ಕಾಮ್ಯಪುಣ್ಯಗಳನ್ನೂ ಅಗ್ನಿಯಂತೆ ದಹಿಸುತ್ತದೆ . ಭಗವನ್ಮಹಿಮೆಗಳ ಜ್ಞಾನಪೂರ್ವಕಭಕ್ತಿಯಿಂದ ಮಾಡುವ ಶ್ರೀಹರಿನಾಮಸಂಕೀರ್ತನೆಯೂ , ಸಕಲ ಪಾಪಗಳನ್ನು ನಾಶಮಾಡುತ್ತದೆ.
ನಾಮ್ನೋऽಸ್ತಿ ಯಾವತೀ ಶಕ್ತಿಃ ಪಾಪನಿರ್ಹರಣೇ ಹರೇಃ ।
ತಾವತ್ಕರ್ತುಂ ನ ಶಕ್ನೋತಿ ಪಾತಕಂ ಪಾತಕೀಜನಃ ॥
- (ಕೃಷ್ಣಾಮೃತಮಹಾರ್ಣವ) ಹರಿನಾಮದಲ್ಲಿರುವ ಪಾಪಪರಿಹಾರಕಶಕ್ತಿಯು ಅಪಾರವಾದುದು. ಅಷ್ಟು ಪಾಪಗಳನ್ನು ಯಾವ ಪಾಪಿಯೂ ಮಾಡಲು ಸಹ ಶಕ್ತನಲ್ಲ. ಅಂತೆಯೇ ಕರುಣಾಕರ ಇತ್ಯಾದಿ ಗುಣವಾಚಕ ನಾಮಗಳಿಂದ ಸ್ತುತಿಸುತ್ತಾರೆ.
ಏಕಾಂತಿಗಳ ಒಡೆಯ ಲೋಕೈಕರಕ್ಷಕಾ -
ನೇಕಜನವಂದ್ಯ ನಳಿನಾಕ್ಷ । ನಳಿನಾಕ್ಷ ನಿನ್ನ ಪಾ -
ದಕ್ಕೆ ಕೈಮುಗಿವೆ ದಯವಾಗೋ ॥ 25 ॥ ॥ 161 ॥
ಅರ್ಥ : ಏಕಾಂತಿಗಳ = ಏಕಾಂತಭಕ್ತರ , ಒಡೆಯ = ಪ್ರಭುವೂ , ಲೋಕೈಕ ರಕ್ಷಕ = ಸಕಲ ಲೋಕಗಳ (ಸರ್ವಪ್ರಜೆಗಳ - ಪ್ರಾಣಿವರ್ಗದ) ಮುಖ್ಯರಕ್ಷಕನೂ = (ಅನ್ಯದೇವತೆಗಳು ಸ್ವತಂತ್ರಪ್ರಭುವಾದ ನಿನ್ನ ಅಧೀನರಾಗಿ ಯಥೋಚಿತ ಅಮುಖ್ಯ ರಕ್ಷಣಾಸಾಮರ್ಥ್ಯವುಳ್ಳವರು) , ಅನೇಕಜನವಂದ್ಯ = ಸಜ್ಜನವೃಂದವಂದ್ಯನೂ , ಆದ , ನಳಿನಾಕ್ಷ = ಹೇ ಪುಂಡರೀಕಾಕ್ಷ ಕೃಷ್ಣ! ನಿನ್ನ ಪಾದಕ್ಕೆ = ನಿನ್ನ ಪಾದಗಳಿಗೆ , ಕೈಮುಗಿವೆ = ಕೈಜೋಡಿಸಿ ಬೇಡುವೆನು , ದಯವಾಗೋ = ಕೃಪೆಮಾಡು.
ವಿಶೇಷಾಂಶ : (1) ' ಏಕಾಂತಿನಾಂ ನ ಕಸ್ಯಚಿತ್ ಅರ್ಥೇ ನಾರಾಯಣೋ ದೇವಃ ' ಎಂದರೆ , ಏಕಾಂತಭಕ್ತರಿಗೆ ನಾರಾಯಣನೇ ಪುರುಷಾರ್ಥನು ; ಅನ್ಯವನ್ನೇನನ್ನೂ ಅವರು ಅಪೇಕ್ಷಿಸುವುದಿಲ್ಲ. ಏಕಾಂತಭಕ್ತರಲ್ಲಿ ಬ್ರಹ್ಮವಾಯುಗಳು ಶ್ರೇಷ್ಠರು. ' ಹನೂಮತೋ ನ ಪ್ರತಿಕರ್ತೃತಾ ಸ್ಯಾತ್ ಸ್ವಭಾವಭಕ್ತಸ್ಯ ನಿರೌಪಧಂ ಮೇ ' ( ಭಾ .ತಾ) - ' ನನ್ನ ಸೇವೆ ಮಾಡಿದ ಇತರರಿಗೆ ' ಮೋಕ್ಷದಾನವು ಪ್ರತ್ಯುಪಕಾರವಾದೀತು ; ಆದರೆ ಸ್ವಭಾವಭಕ್ತನಾದ (ಯಾವ ಉಪಾಧಿಯೂ ಇಲ್ಲದೆ ನಿರ್ವ್ಯಾಜಭಕ್ತಿಯತನಾದ) ಹನುಮಂತನಿಗೆ , ಆತನ ಸೇವೆಗೆ ಪ್ರತಿಯಾಗಿ ಏನನ್ನು ಕೊಡಲೂ ಸಾಧ್ಯವಿಲ್ಲ' - ಹೀಗೆ ಶ್ರೀರಾಮಚಂದ್ರನು ನುಡಿದನೆಂದು ಹೇಳಲಾಗಿದೆ.
ಏಕಾಂತಭಕ್ತಾಸ್ತೇ ಪ್ರೀತಿಮಾತ್ರೋದ್ದೇಶ್ಯಾಸ್ತಥಾ ಹರೇಃ ।
ಸರ್ವೇ ಚ ಸೋಮಪಾಃ ಪ್ರೋಕ್ತಾಃ ಸಭಾರ್ಯಾಸ್ತ್ರಿದಿವೌಕಸಃ ॥
' ಶ್ರೀಹರಿಪ್ರೀತಿಯೊಂದನ್ನೇ ಕೋರುವ ಏಕಾಂತಭಕ್ತರೆಂದರೆ , ಸೋಮಪಾನಾರ್ಹರಾದ ಎಲ್ಲ ದೇವತೆಗಳು ಮತ್ತು ಅವರ ಭಾರ್ಯರು ' ಎಂದು ಸತ್ತತ್ತ್ವರತ್ನಮಾಲಾ ವಚನವು. ಅಲ್ಲದೆ ,
ಯದಿ ದದ್ಯಾದ್ಭಕ್ತಿಯೋಗಫಲಂ ಮೋಕ್ಷಮಪೀಶ್ವರಃ ।
ಭಕ್ತಿಯೋಗಫಲತ್ವೇನ ನ ತದ್ಗೃಣ್ಹೀಯುರೇವ ತೇ ॥
ಭಕ್ತಿಯೋಗದ ಫಲವೆಂದು ಶ್ರೀಹರಿಯು ಮೋಕ್ಷವನ್ನು ಕೊಟ್ಟರೆ , ಭಕ್ತಿಫಲತ್ವೇನ ಅದನ್ನು ಏಕಾಂತಭಕ್ತರು ಸ್ವೀಕರಿಸುವುದಿಲ್ಲವೆಂದು , ಭಾಗವತ ಏಕಾದಶ ತಾತ್ಪರ್ಯದಲ್ಲಿಯೂ ; ಹಾಗಾದರೆ ಮೋಕ್ಷವನ್ನು ತಿರಸ್ಕರಿಸುವರೇ ? ಎಂದರೆ ,
ನೇಚ್ಛಂತಿ ಸಾಯುಜ್ಯಮಪಿ ಫಲತ್ವೇನ ಹರಿರ್ಯದಿ ।
ದದಾತಿ ಭಕ್ತಿಸಂತುಷ್ಟ ಅಜ್ಞಾತ್ವೇನೈವ ಗೃಹ್ಣತೇ ॥
- ' ಭಕ್ತಿಯಿಂದ ಪ್ರೀತನಾಗಿ ಶ್ರೀಹರಿಯು ಸಾಯುಜ್ಯಮುಕ್ತಿಯನ್ನು ಕೊಟ್ಟರೂ , ಅದನ್ನು ಫಲರೂಪದಿಂದ ಸ್ವೀಕರಿಸಲು ಇಚ್ಛಿಸುವುದಿಲ್ಲ ; ಆದರೆ ಶ್ರೀಹರಿಯ ಆಜ್ಞೆಯೆಂದು ಸ್ವೀಕರಿಸುತ್ತಾರೆ ' ಎಂದು ಭಾಗವತ ತೃತೀಯಸ್ಕಂಧ ತಾತ್ಪರ್ಯದಲ್ಲಿಯೂ , ಏಕಾಂತಭಕ್ತರ ಸ್ವರೂಪ ಮತ್ತು ಮಹಿಮೆಗಳು ಉಕ್ತವಾಗಿವೆ.
(2) ಏಕಾಂತಭಕ್ತರ ಒಡೆಯನಾದ ಶ್ರೀಹರಿಯು , ತ್ರಿವಿಧರಾದ (ಮುಕ್ತಿಯೋಗ್ಯ , ನಿತ್ಯಸಂಸಾರಿ ಮತ್ತು ತಮೋಯೋಗ್ಯರೆಂಬ ) ಜೀವಸಮುದಾಯಕ್ಕೂ ರಕ್ಷಕನಾಗಿದ್ದಾನೆ. ಸ್ವರಕ್ಷಣೆಯಲ್ಲಿಯೂ , ಸ್ವಗತಿಗಳನ್ನು ಸಾಧಿಸಿಕೊಳ್ಳುವುದರಲ್ಲಿಯೂ , ಯಾರೂ ಸ್ವತಂತ್ರರಲ್ಲ. ಎಲ್ಲರಿಗೆ ಎಲ್ಲವೂ ಶ್ರೀಹರಿಯಿಂದಲೇ ಆಗುವುವು. ತಮೋಯೋಗ್ಯರು ಶ್ರೀಹರಿಯಲ್ಲಿ ಸ್ವಾಭಾವಿಕ (ಸ್ವರೂಪಸಿದ್ಧ) ದ್ವೇಷವುಳ್ಳವರು. ಅವರು ಶ್ರೀಹರಿಯನ್ನು ವಂದಿಸುವುದಿಲ್ಲ. ಮುಕ್ತಿಯೋಗ್ಯವೃಂದದಿಂಧ ಸದಾ ವಂದ್ಯನಾಗಿರುವನು ಶ್ರೀಹರಿ. ' ಲೋಕೈಕರಕ್ಷಕ ಮತ್ತು ಅನೇಕಜನವಂದ್ಯ ' ಎಂಬ ಪದಗಳನ್ನು ಈ ವಿಶೇಷಾರ್ಥದಲ್ಲಿ ಗ್ರಹಿಸಬೇಕು.
ಬಾಹಿರಂತರದಲ್ಲಿ ದೇಹಾಭಿಮಾನಿಗಳು
ನೀ ಹೇಳಿದಂತೆ ನಡಿಸೋರು । ನಡಿಸೋರು ನುಡಿಸೋರು
ದ್ರೋಹಕ್ಕೆ ಎನ್ನ ಗುರಿಮಾಳ್ಪೆ ॥ 26 ॥ ॥ 162 ॥
ಅರ್ಥ : ದೇಹಾಭಿಮಾನಿಗಳು = ಪ್ರಾಕೃತದೇಹದಲ್ಲಿ ಅಭಿಮಾನವುಳ್ಳ ತತ್ತ್ವಾಭಿಮಾನಿದೇವತೆಗಳು , ಬಾಹಿರಂತರದಲ್ಲಿ = ದೇಹ (ಬಾಹಿರ) ಅಂತಃಕರಣ (ಅಂತರಗಳಿಂದ - ಜ್ಞಾನ ಕರ್ಮೇಂದ್ರಿಯಗಳಿಗೆ ಅಧಿಷ್ಠಾನವಾದ ದೇಹ ಮತ್ತು ಮನಸ್ಸುಗಳಿಂದ) , ನೀ = ನೀನು , ಹೇಳಿದಂತೆ = ಪ್ರೇರಿಸಿದಂತೆ , ನಡಿಸೋರು = ಮಾಡಿಸುತ್ತಾರೆ , ನುಡಿಸೋರು = ನುಡಿಸುವರು . ಹೀಗಿರಲು , ಎನ್ನ = ನನ್ನನ್ನು (ದೇಹಾಭಿಮಾನಿಗಳಲ್ಲಿ ನೀ ನಿಂತು ನಡೆಸಿದಂತೆ ನಡೆದ ನನ್ನನ್ನು ) , ದ್ರೋಹಕ್ಕೆ = ಪಾಪಕ್ಕೆ (ಕರ್ಮಬಂಧಕ್ಕೆ) , ಗುರಿಮಾಳ್ಪೆ = ಗುರಿಮಾಡುವಿ (ಸ್ವತಂತ್ರನಾಗಿ ನಾನೇ ಮಾಡಿದ್ದರೆ ಹೇಗೋ ಹಾಗೆ ಫಲಭಾಗಿಯನ್ನಾಗಿ ಮಾಡುವಿ ) !
ವಿಶೇಷಾಂಶ : (1) ಶ್ರೀಹರಿಯೇ ಸರ್ವಕರ್ತನು , ಸ್ವತಂತ್ರಕರ್ತನು. ಜೀವನು ಪರಾಧೀನಕರ್ತನು ; ಜಡನಲ್ಲ , ವಿಧಿನಿಷೇಧಗಳು ಭಗವಂತನ ಆಜ್ಞೆಗಳು (ಶೃತಿ-ಸ್ಮೃತೀ ಹರೇರಾಜ್ಞೇ) . ಸ್ವತಂತ್ರನು ವಿಧಿನಿಷೇಧಗಳಿಂದ ಬದ್ಧನಲ್ಲ. ಪರಾಧೀನನು ಬದ್ಧನು. ಜಡವು ಜ್ಞಾನಶೂನ್ಯವಾದುದು . ಸುಖಾದಿಗಳ ಅನುಭವಯೋಗ್ಯತೆಯೂ ಇಲ್ಲ. ಆದ್ದರಿಂದ , ಜೀವ ಜಡ ಈಶ್ವರರೆಂಬ ಮೂರರಲ್ಲಿ , ಈಶ್ವರ ಜಡಗಳಿಗೆ ವಿಧಿನಿಷೇಧಗಳು ಸಂಬಂಧಿಸುವುದಿಲ್ಲ. ಜೀವನು ಅವುಗಳಿಂದ ಬದ್ಧನು . ಅತ ಏವ ಕರ್ಮಬಂಧವು ಜೀವನಿಗೆ ಮಾತ್ರ.
(2) ವಿಧಿನಿಷೇಧರೂಪದ ಶಾಸ್ತ್ರಗಳು ಪ್ರಯೋಜನವುಳ್ಳವುಗಳು ; ವ್ಯರ್ಥಗಳಲ್ಲವಾದುದರಿಂದ (ಪರಾಧೀನನಾದ) ಜೀವನೂ ಕರ್ತನೇ ಎಂದು ನಿರ್ಣಯಿಸಲಾಗಿದೆ. ಆದರೆ ಸ್ವತಂತ್ರ ಕರ್ತನಲ್ಲ. ಕ್ರಿಯಾಶಕ್ತಿಯೇ (ಸ್ವರೂಪದಲ್ಲಿ ಸಹ) ಇಲ್ಲದ ಜಡನೂ ಅಲ್ಲ.
(3) ಯೋಗ್ಯಾಯೋಗ್ಯ ಸಕಲ ಕರ್ಮಗಳ ಸಂಭವಕ್ಕೆ (ಘಟನೆಗೆ) ದೇಹ ಭೂಮ್ಯಾದಿ ಅಧಿಷ್ಠಾನ , ಜ್ಞಾನ ಇಚ್ಛಾ ಕ್ರಿಯಾಶಕ್ತಿಗಳನ್ನು ಸ್ವರೂಪದಲ್ಲಿ ಹೊಂದಿರುವ ಜೀವ , ವಿವಿಧವಾದ ಇಂದ್ರಿಯಗಳು (ಕರಣ - ಸಾಧನಗಳು) , ಅವುಗಳ ನಾನಾ ವ್ಯಾಪಾರಗಳು (ಚೇಷ್ಟೆಗಳು) , ಅದೃಷ್ಟಪ್ರೇರಕನಾದ ಶ್ರೀಹರಿ(ದೈವ) , ಇವೆಲ್ಲವೂ ಕೂಡಿಯೇ ಕಾರಣಗಳು. ಹೀಗಿರಲು ತಾನು ಮಾತ್ರ ಕಾರಣನೆಂದು ತಿಳಿಯುವ ನರನು ಜ್ಞಾನಶೂನ್ಯನು. ಇದು ಗೀತೋಪದೇಶಕನಾದ ಶ್ರೀಕೃಷ್ಣನ ಮತವು.
ಏಕಾದಶೇಂದ್ರಿಯಗಳೇಕಪ್ರಕಾರದಲಿ
ಲೋಕೈಕನಾಥ ನಿನ್ನಲ್ಲಿ । ನಿನ್ನಲ್ಲಿ ವಿಸ್ಮೃತಿಯ ಕೊಡಲು
ವೈಕುಂಠ ನಾನೊಲ್ಲೆ ॥ 27 ॥ ॥ 163 ॥
ಅರ್ಥ : ಲೋಕೈಕನಾಥ = ಹೇ ಜಗದೇಕನಾಥ ಕೃಷ್ಣ ! ಏಕಾದಶೇಂದ್ರಿಯಗಳು = ಹನ್ನೊಂದು ಇಂದ್ರಿಯಗಳೂ , ಏಕಪ್ರಕಾರದಲಿ = ಒಂದೇ ರೀತಿಯಿಂದ (ಅನ್ಯತ್ರ ಪ್ರವೃತ್ತವಾಗದೆ , ನಿನ್ನ ಪ್ರೀತ್ಯರ್ಥವಾಗಿ ತಮ್ಮ ವ್ಯಾಪಾರಗಳಲ್ಲಿ ತೊಡಗಿ ) , ನಿನ್ನಲ್ಲಿ = ನಿನ್ನಲ್ಲಿಯೇ (ನಿನ್ನ ಸೇವೆಯಲ್ಲಿಯೇ) ಇರಲಿ. (ಇರುವಂತೆ ಅನುಗ್ರಹಿಸು) ; ನಿನ್ನಲ್ಲಿ ವಿಸ್ಮೃತಿಯ = ನಿನ್ನ ವಿಷಯದ ವಿಸ್ಮರಣೆಯನ್ನು (ಮರೆವನ್ನು) , ಕೊಡಲು = ಕೊಡುವುದಾದರೆ , ವೈಕುಂಠ = ವೈಕುಂಠವನ್ನೂ , ನಾನೊಲ್ಲೆ = ಇಚ್ಛಿಸುವುದಿಲ್ಲ.
ವಿಶೇಷಾಂಶ : (1) ವಾಕ್ , ಪಾಣಿ , ಪಾದ , ಪಾಯು , ಉಪಸ್ಥಗಳೆಂಬುವು ಐದು ಕರ್ಮೇಂದ್ರಿಯಗಳು ; ಚಕ್ಷು , ಶ್ರೋತ್ರ , ಸ್ಪರ್ಶ , ರಸನ , ಘ್ರಾಣಗಳೆಂಬವು ಐದು ಜ್ಞಾನೇಂದ್ರಿಯಗಳು ಮತ್ತು ಮನಸ್ಸು , ಹೀಗೆ ದೇಹದಲ್ಲಿರುವುವು 11 ಇಂದ್ರಿಯಗಳು . ಇವೆಲ್ಲವೂ ಸದಾ ನಿನ್ನ ಸೇವೆಯಲ್ಲಿ ತೊಡಗುವಂತೆ ಅನುಗ್ರಹಿಸೆಂದು ಪ್ರಾರ್ಥಿಸುತ್ತಾರೆ.
(2) ಸ್ಮರ್ತವ್ಯಃ ಸತತಂ ವಿಷ್ಣುಃ ವಿಸ್ಮರ್ತವ್ಯೋ ನ ಜಾತುಚಿತ್ ।
ಸರ್ವೇ ವಿಧಿನಿಷೇಧಾಃಸ್ಯುಃಏತಯೋರೇವ ಕಿಂಕರಾಃ ॥
- (ಸದಾ . ಸ್ಮೃತಿ)
- ಎಂದರೆ , ಶ್ರೀಹರಿಸ್ಮರಣೆಯ ನಿರಂತರವಿರಬೇಕು ; ವಿಸ್ಮರಣೆಯು ತಲೆದೋರಲೇ ಕೂಡದು. ಎಲ್ಲ ವಿಧಿನಿಷೇಧಗಳೂ ಸ್ಮರಣೆವಿಸ್ಮರಣೆಗಳನ್ನೇ ಅವಲಂಬಿಸಿವೆ . ಹರಿಸ್ಮರಣೆ ಪೂರ್ವಕ ಮಾಡಲ್ಪಡುವ ಕೃತಿಯೇ ಧರ್ಮವು ; ವಿಸ್ಮರಣೆಯಿಂದ ಮಾಡಲ್ಪಡುವ ಕರ್ಮವೇ ಅಧರ್ಮವು.
(3) ವೈಕುಂಠಪತಿಯ ಕಥಾರೂಪ ಅಮೃತಪ್ರವಾಹವಿಲ್ಲದ , ಹಾಗೂ ಅದನ್ನೇ ಆಶ್ರಯಿಸಿದ ಭಕ್ತರಿಲ್ಲದ ಮತ್ತು ಯಜ್ಞಪತಿಯಾದ ಶ್ರೀಹರಿಯ ಪೂಜಾರೂಪ ಮಹೋತ್ಸವಗಳಿಲ್ಲದ ಸ್ಥಾನಗಳು , ನಾನಾ ಸುಖಭೋಗಭರಿತವಾದರೂ , ವಾಸಯೋಗ್ಯವಾದವುಗಳಲ್ಲವೆಂದು ಶ್ರೀಮದ್ಭಾಗವತದಲ್ಲಿ ಹೇಳಲಾಗಿರುವ ಅಭಿಪ್ರಾಯವನ್ನೇ ಶ್ರೀದಾಸರು , ನಿನ್ನ ಸ್ಮರಣೆ ತಪ್ಪಿಸಿ ವೈಕುಂಠವನ್ನು ಕೊಟ್ಟರೂ ಒಲ್ಲೆನೆಂಬುದರಿಂದ ಸೂಚಿಸುತ್ತಾರೆ. ವೈಕುಂಠಾದಿ ಮುಕ್ತಲೋಕಗಳಲ್ಲಿ , ವಸ್ತುತಃ ವಿಸ್ಮರಣೆಗೆ ಎಡೆಯಿಲ್ಲ ; ನೀನೇ ವಿಸ್ಮರಣೆಯನ್ನುಂಟು ಮಾಡುವುದಾದರೆ ಆ ಲೋಕಗಳೂ ಬೇಡವೆನ್ನುತ್ತಾರೆ.
ನಿನ್ನವರ ನೀ ಮರೆದರಿನ್ನು ಸಾಕುವರ್ಯಾರು
ಪನ್ನಂಗಶಯನ ಪುರುಷೇಶ । ಪುರುಷೇಶ ನೀ ಸತತ ಶರಣ -
ರನು ಬಿಡುವೋದುಚಿತಲ್ಲ ॥ 28 ॥ ॥ 164 ॥
ಅರ್ಥ : ನಿನ್ನವರ = ನಿನ್ನ ಭಕ್ತರನ್ನು , ನೀ = ನೀನು , ಮರೆದರೆ = ಮರೆತುಬಿಟ್ಟರೆ , ಇನ್ನು = ಮತ್ತೆ , ಸಾಕುವರ್ಯಾರು = ಕಾಪಾಡುವವರು ಬೇರೆ ಯಾರಿದ್ದಾರೆ (ಯಾರೂ ಇಲ್ಲ) , ಪನ್ನಂಗಶಯನ = ಶೇಷಶಾಯಿಯಾದ , ಪುರುಷೇಶ = ಹೇ ಪುರುಷೋತ್ತಮ ! ನೀ = ನೀನು , ಸತತ = ಎಲ್ಲ ಕಾಲದಲ್ಲಿ , ಶರಣರನು = ಶರಣು ಹೊಂದಿದವರನ್ನು (ಭಕ್ತರನ್ನು) , ಬಿಡುವೋದು = ತ್ಯಜಿಸುವುದು (ಅನುಗ್ರಾಹಕನಾಗಿರದೆ ಉದಾಸೀನನಾಗುವುದು ) ಉಚಿತಲ್ಲ = ಸರಿಯಲ್ಲ (ಭಕ್ತವತ್ಸಲನೆಂಬ ಬಿರುದಿಗೆ ತಕ್ಕದ್ದಲ್ಲ).
ವಿಶೇಷಾಂಶ : (1) ಸರ್ವಸಾಕ್ಷಿಯಾಗಿದ್ದು ಸರ್ವದಾ ಸರ್ವವನ್ನೂ ಬಲ್ಲ ಸರ್ವಜ್ಞನಿಗೆ ' ಮರೆವು ' ಎಂಬುದು ಇಲ್ಲವೇ ಇಲ್ಲ. ಆದ್ದರಿಂದ ' ಮರೆದರೆ ' ಎಂಬುದಕ್ಕೆ ' ಉದಾಸೀನನಾದರೆ ' ಎಂಬರ್ಥವನ್ನು ತಿಳಿಯಬೇಕು.
(2) ' ಪುರುಷೇಶ ' ಎಂಬುದರಿಂದ ಪುರುಷೋತ್ತಮನೆಂಬ ಪ್ರಮೇಯವು ಸೂಚಿತವಾಗಿದೆ. ಶ್ರೀಮದ್ಭಗವದ್ಗೀತೆಯಲ್ಲಿ ಶ್ರೀಕೃಷ್ಣನು , ತಾನೇ ಪುರುಷೋತ್ತಮನೆಂದೂ ವೇದೇತಿಹಾಸಗಳಲ್ಲಿ ಪ್ರಸಿದ್ಧನಾಗಿರುವನೆಂದೂ ಹೇಳಿಕೊಂಡಿದ್ದಾನೆ.
ದ್ವಾವಿಮೌ ಪುರುಷೌ ಲೋಕೇ ಕ್ಷರಶ್ಚಾಕ್ಷರ ಏವ ಚ ।
ಕ್ಷರಃ ಸರ್ವಾಣಿ ಭೂತಾನಿ ಕೂಟಸ್ಥೋऽಕ್ಷರ ಉಚ್ಯತೇ ॥
ಉತ್ತಮಃ ಪುರುಷಸ್ತ್ವನ್ಯಃ ಪರಮಾತ್ಮೇತ್ಯುದಾಹೃತಃ ।
ಯೋ ಲೋಕತ್ರಯಮಾವಿಶ್ಯ ಭಿಭರ್ತ್ಯವ್ಯಯ ಈಶ್ವರಃ ॥
ಯಸ್ಮಾತ್ ಕ್ಷರಮತೀತೋऽಹಂ ಅಕ್ಷರಾದಪಿ ಚೋತ್ತಮಃ ।
ಅತೋऽಸ್ಮಿ ಲೋಕೇ ವೇದೇ ಚ ಪ್ರಥಿತಃ ಪುರುಷೋತ್ತಮಃ ॥
- (ಗೀತಾ)
- ಪುರುಷರೆಂದು ಕರೆಯಲ್ಪಡುವವರು ಇಬ್ಬರು. ನಶ್ವರದೇಹವುಳ್ಳ ಜೀವರು ಮತ್ತು ನಿತ್ಯವೂ ಅಪ್ರಾಕೃತದೇಹವುಳ್ಳ ಲಕ್ಷ್ಮೀದೇವಿ. ಜೀವರು ಕ್ಷರಪುರುಷರು , ಲಕ್ಷ್ಮಿಯು ಅಕ್ಷರಪುರುಷಳು. ಈ ಉಭಯರಿಂದ ಭಿನ್ನನೂ , ಉತ್ತಮನೂ ಆದ ಪುರುಷನೇ ಪುರುಷೋತ್ತಮನೆಂದು ಶ್ರುತಿಗಳಲ್ಲಿಯೂ ಪುರಾಣಾದಿ ಪೌರುಷೇಯ ಗ್ರಂಥಗಳಲ್ಲಿಯೂ ಪ್ರಸಿದ್ಧನಾದ ಪರಮಾತ್ಮನು ; ಆತನೇ ನಾನು.
ಸ್ವಚ್ಛ ಗಂಗೆಯ ಒಳಗೆ ಅಚ್ಯುತನ ಸ್ಮರಿಸಿದೊಡೆ ಅಚ್ಚ ಮಡಿಯೆಂದು ಕರೆಸೋರು । ಕರೆಸೋರು ಕೈವಲ್ಯ
ನಿಶ್ಚಯವು ಕಂಡ್ಯ ಎಮಗಿನ್ನು ॥ 29 ॥ ॥ 165 ॥
ಅರ್ಥ : ಸ್ವಚ್ಛ ಗಂಗೆಯೊಳಗೆ = ಪವಿತ್ರ ಗಂಗೆಯಲ್ಲಿ ಸ್ನಾನಮಾಡುವಾಗ , ಅಚ್ಯುತನ = ಶ್ರೀಹರಿಯನ್ನು , ಸ್ಮರಿಸಿದೊಡೆ = ಸ್ಮರಿಸಿದರೆ , ಅಚ್ಚಮಡಿಯೆಂದು = ಪರಮಶುದ್ಧ ಮಡಿಯೆಂದು , ಕರೆಸೋರು = (ಜನರಿಂದ) ಹೇಳಲ್ಪಡುವರು. ಅಥವಾ ಅಚ್ಯುತನ = ಶ್ರೀಹರಿಯನ್ನು , ಸ್ಮರಿಸಿದೊಡೆ = ಸ್ಮರಿಸುತ್ತಿದ್ದರೆ , ಸ್ವಚ್ಛಗಂಗೆಯ ಒಳಗೆ = (ಸದಾ) ಶುದ್ಧಗಂಗೆಯಲ್ಲಿದ್ದಂತೆಯೇ ಸರಿ ; (ಅದನ್ನೇ) ಅಚ್ಚ ಮಡಿಯೆಂದು = ಶುದ್ಧ ಮಡಿಯೆಂದು (ಸದಾ ಹರಿಸ್ಮರಣೆಯುಳ್ಳವರೇ ಮಡಿವಂತರೆಂದು) ಕರೆಸೋರು = ಕರೆಯಲ್ಪಡುವರು ; ಇನ್ನು = ಇದನ್ನರಿತ ಮೇಲೆ , ಎಮಗೆ = ನಮಗೆ , ಕೈವಲ್ಯ = ಮೋಕ್ಷವು , ನಿಶ್ಚಯವು ಕಂಡ್ಯ = ತಪ್ಪದೆ ಲಭಿಸುವುದು ಸರಿಯಷ್ಟೆ ! (ಮೋಕ್ಷಪ್ರಾಪ್ತಿಯು ನಿಶ್ಚಿತವಾದುದೆಂದು ಭಾವ ) .
ವಿಶೇಷಾಂಶ : (1) ನಿರಂತರ ಶ್ರೀಹರಿಸ್ಮರಣೆಯು ಮಾಹಾತ್ಮ್ಯಜ್ಞಾನಜನ್ಯ ಹರಿಭಕ್ತಿಯಿಂದಲೇ ಸಾಧ್ಯವಾದುದು. ಜ್ಞಾನತೀರ್ಥದಲ್ಲಿ ಸ್ನಾನ ಮಾಡಿ ಅಂತಃಕರಣಶುದ್ಧಿಯನ್ನು ಹೊಂದಿ (ಮಡಿವಂತರಾಗಿ) ಕೈವಲ್ಯವನ್ನು ಪಡೆಯಿರೆಂದು ಉಪದೇಶಿಸುತ್ತಾರೆ ದಾಸಾರ್ಯರು.
ಮಲನಿರ್ಮೋಚನಂ ಪುಂಸಾಂ ಜಲಸ್ನಾನಂ ದಿನೇ ದಿನೇ ।
ಸಕೃದ್ಗೀತಾಂಭಸಿ ಸ್ನಾನಂ ಸಂಸಾರಮಲನಾಶನಮ್ ॥
- ಎಂದು ಗೀತಾಮಾಹಾತ್ಮ್ಯೆಯಲ್ಲಿ , ನಿತ್ಯ ಮಾಡುವ ಜಲಸ್ನಾನದಿಂದ ದೇಹದ ಮಲ ಮಾತ್ರ ತೊಲಗುತ್ತದೆ . ಭಗವದ್ಗೀತೆಯೆಂಬ ತೀರ್ಥದಲ್ಲಿ ಒಂದಾವರ್ತಿ ಸ್ನಾನ ಮಾಡಿದರೆ (ಅವಗಾಹಸ್ನಾನ - ಮುಳುಗಿ ಸ್ನಾನಮಾಡಿದರೆ) ಸಂಸಾರವೆಂಬ ಮಲವೇ ನಾಶವಾಗುತ್ತದೆಂದು ಹೇಳಲಾಗಿದೆ. ಕರ್ಮಸಿದ್ಧಿಗೆ ಅತ್ಯವಶ್ಯಕವಾದ ಜಲಸ್ನಾನವನ್ನು ಬಿಡಬಹುದೆಂಬ ದುರರ್ಥವನ್ನು ಎಂದೂ ಕಲ್ಪಿಸಬಾರದು.
(2) ಗಂಗಾದಿ ನದೀಜಲಗಳೇ ತೀರ್ಥಗಳಲ್ಲ. ತೀರ್ಥಾಭಿಮಾನಿ ದೇವತೆಗಳನ್ನೂ , ಅವರ ಅಂತರ್ಯಾಮಿಯಾದ ಅಚ್ಯುತನನ್ನೂ ಚಿಂತಿಸಿ ಸ್ನಾನ ಮಾಡಿದರೆ ಮಾತ್ರ , ಸ್ನಾನಫಲವಾದ ಶುದ್ಧತೆಯು (ಮಡಿಯು) ಲಭಿಸುವುದೆಂಬುದನ್ನು ಶ್ರೀಮದ್ಭಾಗವತವು , ಜಲವೇ ತೀರ್ಥವೆಂದು ತಿಳಿಯುವವರನ್ನು ನಿಂದಿಸುವುದರ ಮೂಲಕ ತಿಳಿಸಿಕೊಡುತ್ತದೆ.
ಯಸ್ಯಾತ್ಮಬುದ್ಧಿಃಕುಣಪೇ ತ್ರಿಧಾತುಕೇ ಸ್ವಧೀಃಕಲತ್ರಾದಿಷು ಭೌಮ ಇಜ್ಯಧೀಃ ।
ಯತ್ತೀರ್ಥಬುದ್ಧಿಃ ಸಲಿಲೇ ನ ಕರ್ಹಿಚಿತ್ ಜನೇಷ್ವಭಿಜ್ಞೇಷು ಸ ಏವ ಗೋಖರಃ ॥
- (ಭಾಗವತ)
ವಾತ , ಪಿತ್ಥ, ಶ್ಲೇಷ್ಮಗಳಿಂದ ಕೂಡಿದ ಜಡದೇಹವನ್ನೇ ತಾನೆಂದು (ದೇಹವೇ ಆತ್ಮವೆಂದು) ತಿಳಿಯುವವನೂ , ಪತ್ನೀಪುತ್ರಾದಿಗಳಲ್ಲಿ ತನ್ನವರೆಂಬ ಅಭಿಮಾನವುಳ್ಳವನೂ , ಪಾರ್ಥಿವಪ್ರತಿಮೆಗಳನ್ನೇ (ಕಟ್ಟಿಗೆ ಲೋಹಾದಿಗಳಿಂದ ಮಾಡಿದ ಪ್ರತಿಮೆಗಳನ್ನೇ) ಪೂಜಾರ್ಹವೆಂದು ತಿಳಿಯುವವನೂ , ಜ್ಞಾನಿಗಳಿಂದ ಗೋಖರ (ಹೇಸರಕತ್ತೆಯಂತೆ ಮೂರ್ಖ)ನೆಂದು ತಿಳಿಯಲ್ಪಡುವನು.
ಆನಂದನಂದ ಪರಮಾನಂದ ರೂಪ ನಿ -
ತ್ಯಾನಂದವರದ ಅಧಮಾರ । ಅಧಮರಿಗೆ ನಾರಾಯ -
ಣಾನಂದಮಯನೆ ದಯವಾಗೊ ॥ 30 ॥ ॥ 166 ॥
ಅರ್ಥ : ಆನಂದನಂದ = ಸ್ವರೂಪಾನಂದದಿಂದಲೇ ಸದಾ ಆನಂದಪಡುವ ( ಸುಖಿಸುವ ) ಅಥವಾ ಆನಂದನಂದ = ಆನಂದಗೊಳಿಸಲ್ಪಟ್ಟ ನಂದನುಳ್ಳವನೇ ಎಂದರೆ , ತನ್ನ ಬಾಲಲೀಲೆಗಳಿಂದ ನಂದಗೋಪನಿಗೆ ವಿಲಕ್ಷಣವಾದ ಸುಖವನ್ನಿತ್ತವನೂ , ಪರಮಾನಂದರೂಪ = ಲೋಕವಿಲಕ್ಷಣವಾದ ಪೂರ್ಣಾನಂದವೇ ದೇಹವಾಗುಳ್ಳವನೂ , ನಿತ್ಯಾನಂದ = ( ಈ ವಿಧ ಆನಂದವನ್ನು) ಸಾರ್ವಕಾಲಿಕವಾಗಿ ಅನುಭವಿಸುವವನೂ , ವರದ = ಸರ್ವರಿಗೆ ಸರ್ವಾಭೀಷ್ಟಪ್ರದನೂ , ಅಥವಾ ನಿತ್ಯಾನಂದ ವರದ = ನಿತ್ಯಾನಂದವನ್ನು (ಮೋಕ್ಷವನ್ನು) ಅನುಗ್ರಹಿಸುವವನೂ ಅಥವಾ ನಿತ್ಯ = ಚತುರ್ವಿಧ ನಾಶರಹಿತನೂ , ಆನಂದವರದ = ಶ್ರೀಮದಾನಂದತೀರ್ಥರಿಗೆ ಸರ್ವದಾ ಸರ್ವಪ್ರದನಾಗಿರುವವನೂ ಆದ ನಾರಾಯಣ = ಹೇ ನಾರಾಯಣ ! ಆನಂದಮಯನೇ = ' ಆನಂದಮಯ ' ನಾಮಕನೇ ! ಅಧಮರಿಗೆ = ಅಲ್ಪರಿಗೆ (ನಿನ್ನ ನಿತ್ಯದಾಸರಾದ ಮನುಷ್ಯಾದಿ ಅಧಮ ಮುಕ್ತಿಯೋಗ್ಯರಿಗೆ ) , ದಯವಾಗೋ = ಕೃಪೆದೋರು.
ವಿಶೇಷಾಂಶ : (1) ' ಆನಂದತೀರ್ಥಪರಾನಂದವರದ ' ( ದ್ವಾ. ಸ್ತೋ) ಎಂದು ಶ್ರೀಮದಾನಂದತೀರ್ಥರಿಂದ ವರ್ಣಿಸಲಾದ ಮಹಿಮೆಯನ್ನೇ ಇಲ್ಲಿ ನಿರೂಪಿಸಿರುವರು.
(2) ' ಆನಂದಮಯ ' ಶಬ್ದವಾಚ್ಯನು ವಿಷ್ಣುವೇ ಎಂದು ' ಆನಂದಮಯೋऽಭ್ಯಾಸಾತ್ ' (ಬ್ರಹ್ಮಸೂತ್ರ) ಎಂಬಲ್ಲಿ ನಿರ್ಣಯಿಸಲಾಗಿದೆ. ಆ ಆನಂದಮಯನೇ ಶ್ರೀಕೃಷ್ಣನೆಂದು ಸೂಚಿಸುತ್ತ ಹಾಗೆ ಸಂಬೋಧಿಸುತ್ತಾರೆ.
(3) ನಾರಾಯಣ ಶಬ್ದವು ಅನೇಕಾರ್ಥವುಳ್ಳದ್ದು - ಶ್ರೀಹರಿಯ ನಾನಾ ಮಹಿಮೆಗಳನ್ನು ನಿರೂಪಿಸುತ್ತದೆ. ಅವುಗಳಲ್ಲಿ ಗುಣಪೂರ್ಣತ್ವ , ನಿರ್ದೋಷತ್ವ , ಜ್ಞೇಯತ್ವ (ಯೋಗ್ಯ ಸಾಧನಗಳಿಂದ ಯಥಾಯೋಗ್ಯವಾಗಿ ತಿಳಿಯಲ್ಪಡತಕ್ಕವನು ) . ಗಮ್ಯತ್ವ (ಮುಕ್ತರಿಂದ ಪ್ರಾಪ್ಯನು) ಎಂಬರ್ಥಗಳು ಮುಖ್ಯವಾದವು.
ಏನೆಂಬೆ ನಿನ್ನಾಟಕಾನಂದಮಯನೆ ಗುಣಿ -
ಗುಣಗಳೊಳಗಿದ್ದು ಗುಣಕಾರ್ಯ । ಗುಣಕಾರ್ಯಗಳ ಮಾಡಿ
ಪ್ರಾಣಿಗಳಿಗುಣಿಸುವಿ ಸುಖದುಃಖ ॥ 31 ॥ ॥ 167 ॥
ಅರ್ಥ : ಆನಂದಮಯನೆ = ಆನಂದರೂಪನಾದ ಹೇ ಕೃಷ್ಣ! ನಿನ್ನಾಟಕೆ = ನಿನ್ನ ಕ್ರೀಡೆಗೆ (ನಿನ್ನ ಸೃಷ್ಟ್ಯಾದಿ ಲೀಲೆಗಳ ವಿಷಯಕ್ಕೆ) ಅಥವಾ (ಅದ್ಭುತ ಮಹಿಮನಾದ ನಿನ್ನ ಬಾಲಲೀಲೆಗಳೇ ಮೊದಲಾದ ಈ ನಿನ್ನ ಅವತಾರಲೀಲೆಗಳ ವಿಷಯಕ್ಕೆ) , ಏನೆಂಬೆ = ಏನು ಹೇಳಲಿ (ತಿಳಿಯಲಿಕ್ಕೂ ಹೇಳಲಿಕ್ಕೂ ಬಾರದು) . ಗುಣಿಗುಣಗಳೊಳಗಿದ್ದು = ಜೀವರಲ್ಲಿಯೂ , ಅವರನ್ನು ಸಂಸಾರದಲ್ಲಿ ಬಂಧಿಸಿರುವ ಸತ್ತ್ವರಜಸ್ತಮೋಗುಣಗಳಲ್ಲಿಯೂ ಅಂತರ್ಯಾಮಿಯಾಗಿದ್ದು , ಗುಣಕಾರ್ಯಗಳ = ಗುಣಗಳಿಂದ ಪುಣ್ಯಪಾಪರೂಪ ಕರ್ಮಗಳನ್ನು , ಮಾಡಿ = (ಸ್ವತಂತ್ರಕರ್ತನಾದ) ನೀನೇ ಮಾಡಿ , ಪ್ರಾಣಿಗಳಿಗೆ = ಜೀವರಿಗೆ (ಶರೀರಿಗಳಿಗೆ) , ಸುಖದುಃಖ = ಸುಖದುಃಖಗಳನ್ನು , ಉಣಿಸುವೆ = ಭೋಗಿಸುವಂತೆ (ಅನುಭವಿಸುವಂತೆ) ಮಾಡುವಿ.
ವಿಶೇಷಾಂಶ : ಗೀತೆಯಲ್ಲಿ ಹೇಳಿದಂತೆ , ' ಕಾರಣಂ ಗುಣಸಂಗೋऽಸ್ಯ ಸದಸದ್ಯೋನಿಜನ್ಮಸು ' - ಉಚ್ಚನೀಚಯೋನಿಗಳಲ್ಲಿ ಜೀವರು ಜನಿಸುವುದಕ್ಕೆ ಗುಣಸಂಗವೇ (ಸತ್ತ್ವಾದಿ ಗುಣಗಳ ಸಂಬಂಧವೇ ) ಕಾರಣ . ಈ ಗುಣಗಳು (ಸತ್ತ್ವ , ರಜ , ತಮಗಳು) ಶ್ರೀ , ಭೂ , ದುರ್ಗಾರೂಪಳಾದ ಲಕ್ಷ್ಮೀದೇವಿಯಿಂದ ಪ್ರೇರಿತವಾಗಿ ಜೀವರನ್ನು ಬಂಧಿಸಿವೆ. ಆಕೆಯಾದರೋ , ಶ್ರೀಹರಿಯ ಅಧೀನಳಾಗಿ ಆತನ ಇಚ್ಛಾನುಸಾರವಾಗಿ , ಗುಣಗಳಿಂದ ಗುಣಕಾರ್ಯಗಳನ್ನು ಮಾಡಿಸುವಳು. ಈ ಗುಣಕಾರ್ಯಗಳೇ ಸುಖದುಃಖಗಳಿಗೆ ಕಾರಣಗಳು. ದೇಹೇಂದ್ರಿಯಾದಿಗಳು , ಶಬ್ದಾದಿ ವಿಷಯಗಳು (ಸಕಲ ಭೋಗ್ಯವಸ್ತುಗಳು) ಗೂಣಜನ್ಯವಾದವುಗಳೇ ಆಗಿವೆ. ದೇಹೇಂದ್ರಿಯಗಳಿಂದ ಸಂಭವಿಸುವ ಪುಣ್ಯಪಾಪರೂಪವಾದ ಕರ್ಮಗಳೂ ಗುಣಕಾರ್ಯಗಳೇ. ಸುಖದುಃಖಗಳಿಗೆ ಗುಣಕಾರ್ಯಗಳೇ ಕಾರಣವೆಂದೂ , ಗುಣನಿಯಾಮಕಳಾದ ಮಹಾಲಕ್ಷ್ಮಿಯಿಂದ ಭಿನ್ನನೂ (ಅನಂತಮಡಿ) ಉತ್ತಮನೂ ಆದ ಶ್ರೀಹರಿಯೇ ಸರ್ವೋತ್ತಮನೆಂದೂ ಜೀವನು ತಿಳಿದಾಗ , ಗುಣಬಂಧದಿಂದ ಮುಕ್ತನಾಗುವನು.
ಕುಟ್ಟಿ ಬೀಸಿ ಕುಯ್ದು ಸುಟ್ಟು ಬೇಯ್ಸಿದ ಪಾಪ
ಕೆಟ್ಟುಪೋಪುದಕೆ ಬಗೆಯಿಲ್ಲ । ಬಗೆಯಿಲ್ಲದದರಿಂದ
ವಿಟ್ಠಲನ ಪಾಡಿ ಸುಖಿಯಾಗು ॥ 32 ॥ ॥ 168 ॥
ಅರ್ಥ : ಕುಟ್ಟಿ , ಬೀಸಿ , ಕುಯ್ದು , ಸುಟ್ಟು , ಬೇಯ್ಸಿದ = (ಧಾನ್ಯಾದಿ ಆಹಾರವಸ್ತುಗಳನ್ನು ಕುಟ್ಟುವುದು , ಬೀಸುವುದು , ಹೆಚ್ಚಿ ತುಂಡುಮಾಡುವುದು) , ಬಾಣಲೆ , ಹಂಚುಗಳ ಮೇಲಿಟ್ಟು ಅಥವಾ ಬೆಂಕಿಯಲ್ಲಿಟ್ಟು ಸುಡುವುದು , ಬೇಯಿಸುವುದು ಮುಂತಾದ ಕ್ರಿಯೆಗಳಿಂದ , ಸ್ಥೂಲದೃಷ್ಟಿಗೆ ಗೋಚರಿಸದ ನಾನಾಪ್ರಾಣಿಗಳ ಹಿಂಸೆ ಅಥವಾ ನಾಶ(ಹತ್ಯೆ)ದಿಂದ ಸಂಭವಿಸುವ , ಪಾಪ = ಪಾಪಗಳು , ಕೆಟ್ಟುಪೋಪುದಕೆ = ನಷ್ಟವಾಗಬೇಕಾದರೆ ( ಪಾಪಲೇಪವಾಗದಂತೆ ಮಾಡಿಕೊಳ್ಳಲು) , ಬಗೆಯಿಲ್ಲದುದರಿಂದ = ಉಪಾಯವಿಲ್ಲದ್ದರಿಂದ , ವಿಟ್ಠಲನ = ಶ್ರೀಹರಿಯನ್ನು , ಪಾಡಿ = ಕೊಂಡಾಡಿ ,(ಗುಣಸಂಕೀರ್ತನ ಮಾಡಿ) , ಸುಖಿಯಾಗು = ( ಆ ಪಾಪ ನಿಮಿತ್ತಕವಾದ ) ದುಃಖರಹಿತನಾಗಿ ನಿಶ್ಚಿಂತನಾಗು.
ವಿಶೇಷಾಂಶ : ಈ ನುಡಿಯಲ್ಲಿ ಹೇಳಿರುವ , ಐದು ವಿಧದಿಂದ ಪ್ರಾಪ್ತವಾಗುವ ಪ್ರಾಣಿಹತ್ಯಾದೋಷಗಳಿಗೆ , ಶ್ರೀಹರಿಸ್ತುತಿಯಲ್ಲದೆ ಅನ್ಯ ಪರಿಹಾರವಿಲ್ಲೆಂದು ಹೇಳುವುದನ್ನು ಸರಿಯಾಗಿ ಅರ್ಥಮಾಡಿಕೊಳ್ಳುವುದು ಅವಶ್ಯಕ . ಏಕೆಂದರೆ , ವೈಶ್ವದೇವಕರ್ಮವು ಪಂಚಸೂನಾದೋಷಪ್ರಾಯಶ್ಚಿತ್ತ ರೂಪವಾದುದೆಂದು ಹೇಳಲಾಗಿದೆ. ಇಲ್ಲಿ ಹೇಳಲಾದ ಐದು ಪ್ರಕಾರದಿಂದ ಪ್ರಾಣಿಹತ್ಯೆಗಳೇ ' ಪಂಚಸೂನಾ ' ಶಬ್ದದಿಂದ ಹೇಳಲ್ಪಡುತ್ತವೆ. ' ಅಗ್ನ್ಯಂತರ್ಗತ ಭಾರತೀರಮಣ ಮುಖ್ಯಪ್ರಾಣಾಂತರ್ಗತ ಹರಣೀಪತಿ ಶ್ರೀಪರಶುರಾಮ ಪ್ರೀತ್ಯರ್ಥಂ ಪಂಚಸೂನಾದೋಷ ಪ್ರಾಯಶ್ಚಿತ್ತಾರ್ಥಂ ಚ ವೈಶ್ವದೇವಹೋಮಾಖ್ಯಂ ಕರ್ಮ ಕರಿಷ್ಯೇ ' ಎಂಬ ವೈಶ್ವದೇವಯಜ್ಞದ ಸಂಕಲ್ಪವೂ ಇದನ್ನು ಸೂಚಿಸುತ್ತದೆ. ಯದ್ಯಪಿ , ದೇವತೆಗಳಿಗೂ , ದೇವೋತ್ತಮನಾದ ನಾರಾಯಣನಿಗೂ ಅಗ್ನಿಯ ದ್ವಾರಾ ಹವಿಸ್ಸುಗಳನ್ನು ಅರ್ಪಿಸುವುದಾಗಿದೆ - ಈ ಕರ್ಮ. ಆದರೂ ಹರಿಸ್ತುತಿಪೂರ್ವಕ ಹವಿಸ್ಸುಗಳನ್ನು ಅರ್ಪಣೇ ಮಾಡಿದರೆ ಮಾತ್ರ , ಸಂಕಲ್ಪದಲ್ಲಿ ಸೂಚಿಸಿದಂತೆ ಪಂಚಸೂನಾದೋಷ ಪ್ರಾಯಶ್ಚಿತ್ತ ರೂಪವು ಆಗುತ್ತದೆ. ಅನ್ಯಥಾ ಪಾಪಪರಿಹಾರಕವೂ ಸುಖಪ್ರಾಪಕವೂ ಆಗುವುದಿಲ್ಲವೆಂಬುದು ಶ್ರೀದಾಸಾರ್ಯರ ಹೃದಯ. ವೈಶ್ವದೇವವು ' ದೇವಯಜ್ಞವು ' ; ಬ್ರಹ್ಮಯಃವು " ಋಷಿಯಜ್ಞವು ' ; ತರ್ಪಣಶ್ರಾದ್ಧಾದಿಗಳು ' ಪಿತೃಯಜ್ಞವು ' . ಮೂರು ವಿಧವಾದ ಋಣಗಳ (ದೇವಋಣ , ಋಷಿಋಣ , ಪಿತೃಋಣಗಳ ) ಪರಿಹಾರಕ್ಕಾಗಿ ಇವು ವಿಧಿಸಲ್ಪಟ್ಟಿವೆ. ಎಲ್ಲವನ್ನೂ ಯಜ್ಞಗಳೆಂದು ಕರೆದಿರುವುದೂ ಸಹ , ಶ್ರೀಹರಿಸ್ಮರಣೆಪೂರ್ವಕ ಆಚರಿಸ ತಕ್ಕದ್ದೆಂಬುದನ್ನೇ ಸೂಚಿಸುತ್ತದೆ. ಯಜ್ಞವೆಂದರೆ ವಿಷ್ಣುಪೂಜಾತ್ಮಕ ಕರ್ಮ.
ಶುಕನಯ್ಯ ನೀನೆ ತಾರಕನೆಂದು ನಿನ್ನ ಸೇ -
ವಕರು ಪೇಳುವುದು ನಾ ಕೇಳಿ । ನಾ ಕೇಳಿ ಮೊರೆಹೊಕ್ಕೆ
ಭಕುತವತ್ಸಲನೆ ದಯವಾಗೋ ॥ 33 ॥ ॥ 169 ॥
ಅರ್ಥ : ಶುಕನಯ್ಯ = ಶುಕಾಚಾರ್ಯರ ತಂದೆಯಾದ ಶ್ರೀವೇದವ್ಯಾಸರೂಪನಾದ , ನೀನೆ = ನೀನೇ (ಅನ್ಯರಲ್ಲ) , ತಾರಕನೆಂದು = (ಸಂಸಾರಸಮುದ್ರವನ್ನು) ದಾಟಿಸುವವನೆಂದು , ನಿನ್ನ ಸೇವಕರು = ನಿನ್ನ ಭಕ್ತರಾದ ಜ್ಞಾನಿಗಳು , ಪೇಳುವುದು = ಹೇಳುವದನ್ನು , ನಾ = ನಾನು , ಕೇಳಿ = ಕೇಳಿ ತಿಳಿದು , ಭಕುತ ವತ್ಸಲನೆ = ಭಕ್ತರಲ್ಲಿ ಕೃಪೆಯುಳ್ಳ ಹೇ ಕೃಷ್ಣ! ಮೊರೆಹೊಕ್ಕೆ = (ನಿನ್ನನ್ನು) ಶರಣು ಹೊಂದಿರುವೆನು , ದಯವಾಗೋ = ಕೃಪೆಮಾಡಿ ಉದ್ಧರಿಸು.
ವಿಶೇಷಾಂಶ : ' ಶುಕನಯ್ಯ ನೀನೇ ' ಎಂಬ ಅನ್ವಯಕ್ರಮದಿಂದ ಶ್ರೀಕೃಷ್ಣನು ಶುಕತಾತರಾದ ವೇದವ್ಯಾಸರಿಂದ ಅಭಿನ್ನನೆಂಬರ್ಥವೂ ಸೂಚಿತವಾಗುತ್ತದೆ. ' ವೇದಾಂತಕೃದ್ವೇವವಿದೇವ ಚಾಹಂ ' (ಗೀತಾ) ಎಂದು , ನಾನೇ ವೇದಾಂತ (ಬ್ರಹ್ಮಸೂತ್ರಗಳನ್ನು) ನಿರ್ಮಿಸಿದವನೂ , (ಅಪೌರುಷೇಯಗಳಾದ) ವೇದಗಳನ್ನು ತಿಳಿದವನೂ ನಾನೇ ಎಂಬುದಾಗಿ ಶ್ರೀಕೃಷ್ಣನೇ ಹೇಳಿಕೊಂಡಿರುವನು. ಅಲ್ಲದೆ ' ತೇಷಾಮಹಂ ಸಮುದ್ಧರ್ತಾ ಮೃತ್ಯುಸಂಸಾರಸಾಗರಾತ್ ' - (ಗೀತಾ) - ನನ್ನಲ್ಲಿ ಭಕ್ತಿಪೂರ್ವಕ ಶರಣು ಬಂದವರನ್ನು ಸಂಸಾರಸಮುದ್ರದಿಂದ ದಾಟಿಸುವವನು ನಾನೇ ಎಂದು ಹೇಳಿರುವನು.
ಎನ್ನ ಪೋಲುವ ಪತಿತರಿನ್ನಿಲ್ಲ ಲೋಕದೊಳು ಪತಿತಪಾ -
ವನ ನಿನಗೆ ಸರಿಯಿಲ್ಲ । ಸರಿಯಿಲ್ಲ ಲೋಕದೊಳು
ಅನ್ಯಭಯ ಎನಗೆ ಮೊದಲಿಲ್ಲ ॥ 34 ॥ ॥ 170 ॥
ಅರ್ಥ : ಲೋಕದೊಳು = ಜಗತ್ತಿನಲ್ಲಿ , ಎನ್ನ = ನನ್ನನ್ನು , ಪೋಲುವ = ಹೋಲುವ (ಸದೃಶರಾದ) , ಪತಿತರು = ಭ್ರಷ್ಟರು , ಇನ್ನಿಲ್ಲ = ಬೇರೆ ಯಾರೂ ಇಲ್ಲ , ಪತಿತಪಾವನ = ದೋಷಿಗಳನ್ನು ಪವಿತ್ರರನ್ನಾಗಿ ಮಾಡುವ , ನಿನಗೆ ಸರಿಯಿಲ್ಲ = ನಿನ್ನ ಸಮರು ಯಾರೂ ಇಲ್ಲ , (ಹೀಗೆ ತಿಳಿದ) ಎನಗೆ = ನನಗೆ , ಲೋಕದೊಳು = ಜಗತ್ತಿನಲ್ಲಿ , ಅನ್ಯಭಯ = ಯಾವ ಭಯಕ್ಕೂ , ಮೊದಲಿಲ್ಲ = ಕಾರಣವಿಲ್ಲ ( ಮೊದಲು - ಮೂಲಕಾರಣ).
ವಿಶೇಷಾಂಶ : (1) ನಾನೇನೋ ಪತಿತನು ; ನೀನು ಪತಿತೋದ್ಧಾರನೆಂಬ ದೃಢವಿಶ್ವಾಸವಿರಲು , ಪತಿತನೆಂಬ ಕಾರಣದಿಂದ ನನಗೆ ಭಯವೇಕೆ ? ಪತಿತನೆಂದರೆ ಸಾಧನಮಾರ್ಗದಿಂದ ಚ್ಯುತನು - ಯೋಗಭ್ರಷ್ಟ , ಅದಕ್ಕಿಂತ ಅಧಿಕವಾದ ಭಯವೂ ಸಜ್ಜನರಿಗೆ ಇಲ್ಲವೇ ಇಲ್ಲ.
(2) ಪತಿತಪಾವನ : ಸಂಸಾರವೆಂಬ ಕೊಚ್ಚೆಗುಂಡಿಯಲ್ಲಿ ಬಿದ್ದ ಜೀವನನ್ನು , ಪ್ರಾಕೃತಬಂಧವೆಂಬ ಮಲ(ಹೊಲಸು)ವನ್ನು ತೊಳೆದು ಶುದ್ಧಗೊಳಿಸಿ , ಸ್ವಸ್ವರೂಪ ಸ್ಥಿತಿಯನ್ನು ಹೊಂದಿಸುವವನು.
ಅಕ್ಕಸಾಲಿಗನು ಹೇಗೆ ಬಂಗಾರವನ್ನು ಅಗ್ನಿಯಲ್ಲಿ ಹಾಕಿ ದೋಷಗಳನ್ನು ತೆಗೆದು ಶುದ್ಧಗೊಳಿಸುವನೋ ಮತ್ತು ಇಚ್ಛಾನುಸಾರವಾದ ಆಭರಣರೂಪವನ್ನು ಹೊಂದಿಸುವನೋ ಹಾಗೆಯೇ ಭಗವಾನ್ ವಿಷ್ಣುವು , ಬಂಗಾರದಂತೆ ಶುದ್ಧಸ್ವರೂಪನಾದ ಜೀವನ ಅವಿದ್ಯಾಕಾಮಕರ್ಮಾದಿ ಮಲವನ್ನು , ತನ್ನ ಅನುಗ್ರಹವೆಂಬ ಅಗ್ನಿಯಿಂದ ಹೋಗಲಾಡಿಸಿ , ತನ್ನ ಇಚ್ಛೆಯಿಂದಲೇ ಅವರವರ ಯೋಗ್ಯಸ್ವರೂಪಗಳುಳ್ಳ ಜೀವರನ್ನು ಕ್ರಮವಾಗಿ ಅವರವರ ಸ್ವರೂಪಗಳನ್ನೇ ಹೊಂದಿಸುತ್ತಾನೆಂದು ಪತಿತರನ್ನು ಉದ್ಧರಿಸುವ ಪ್ರಕಾರವನ್ನು ನಿರೂಪಿಸುತ್ತವೆ.
ನೀ ನುಡಿದು ನಡೆದಂತೆ ನಾ ನುಡಿದು ನಡೆವೆನೋ
ಜ್ಞಾನಿಗಳ ಅರಸ ಗುಣಪೂರ್ಣ । ಗುಣಪೂರ್ಣ ನೀನೆನ್ನ
ಹೀನತೆಯ ಮಾಡಿ ಬಿಡುವೋದೇ ॥ 35 ॥ ॥ 171 ॥
ಅರ್ಥ : ನೀ = ನೀನು , ನುಡಿದು ನಡೆದಂತೆ = ಹೇಳಿ ನಡೆದಂತೆ ( ಜೀವನಿಗೆ ಪೋಷಕವಾಗಿ ನೀನು ಮಾಡುವಂತೆ ) ನಾ = ನಾನು , ನುಡಿದು ನಡೆವೆನೋ = ನುಡಿದು ನಡೆಯುವೆನು ( ' ನಿನ್ನ ಆಜ್ಞೆ , ಪ್ರಭೋ ' ಎಂದು ಮನಸಾ ನುಡಿದು ನೀನು ಮಾಡಿಸಿದಂತೆ ಮಾಡುವೆನು ) ಅಥವಾ ( ನನ್ನ ವಾಙ್ಮನೋವ್ಯಾಪಾರಗಳು ಸ್ವತಂತ್ರಕರ್ತನಾದ ನಿನ್ನವುಗಳೇ . ನನ್ನವೆಂಬುವು ಎಲ್ಲಿದ್ದಾವು ? ) , ಜ್ಞಾನಿಗಳ = ಬ್ರಹ್ಮಾದಿಗಳ , ಅರಸ = ಆಳುವ ಪ್ರಭುವೂ , ಗುಣಪೂರ್ಣ = ಸಕಲ ಕಲ್ಯಾಣಗುಣಪೂರ್ಣನೂ ಆದ , ನೀ = ನೀನು , ಎನ್ನ = ನನ್ನನ್ನು , ಹೀನತೆಯ ಮಾಡಿ = ಹೀನನ್ನಾಗಿಯೇ ಇಟ್ಟು ( ಸ್ವಯೋಗ್ಯಗುಣಗಳನ್ನು ಆವಿಷ್ಕರಿಸದೆ ಇದ್ದಂತೆಯೇ ) ಬಿಡುವೋದೆ = ಕೈಬಿಡುವುದೇ ? ( ಹಾಗೆ ಮಾಡದಿರೆಂದು ಪ್ರಾರ್ಥನೆ ) .
ವಿಶೇಷಾಂಶ : ನನ್ನ ಸರ್ವ ಜ್ಞಾನಕ್ರಿಯಾದಿಗಳಿಗೆ ಕಾರಣನಾದ ನೀನೇ ಸ್ವಗತಿಯನ್ನು ಹೊಂದಲವಶ್ಯಕವಾದ ಸಾಧನೆಗಳನ್ನು ಮಾಡಿಸಬೇಕು.
ತತ್ರ ತತ್ರ ಸ್ಥಿತೋ ವಿಷ್ಣುಃ ತತ್ತಚ್ಛಕ್ತೀಃ ಪ್ರಬೋಧಯನ್ ।
ಏಕ ಏವ ಮಹಾಶಕ್ತಿಃ ಕುರುತೇ ಸರ್ವಮಂಜಸಾ ॥
- ಎಂಬ ಶ್ರುತಿಯು , ಸರ್ವತ್ರ ಸ್ಥಿತನಾದ ಶ್ರೀಹರಿಯು , ಅಲ್ಲಲ್ಲಿರುವ (ಚೇತನಾಚೇತನರಲ್ಲಿರುವ) ಶಕ್ತಿಗಳನ್ನು ಉದ್ಬೋಧಿಸಿ (ಮೇಲಕ್ಕೆ ತಂದು - ಪ್ರಕಟಗೊಳಿಸಿ) , ತಾನೇ ಎಲ್ಲರನ್ನೂ (ಅಂಜಸಾ) ಆಯಾ ವಸ್ತುಗಳ ಯೋಗ್ಯತಾನುಗುಣವಾಗಿ ಮಾಡುತ್ತಾನೆಂದು ಹೇಳುತ್ತದೆ.
ಮೂರು ಗುಣಗಳ ಮಾನಿ ಶ್ರೀರಮಾಭೂದುರ್ಗೆ
ನಾರೇರ ಮಾಡಿ ನಲಿದಾಡಿ । ನಲಿದಾಡಿ ಜೀವಿಗಳ
ದೂರತರ ಮಾಡಿ ನಗುತಿರ್ಪೆ ॥ 36 ॥ ॥ 172 ॥
ಅರ್ಥ : ಮೂರು ಗುಣಗಳ ಮಾನಿ = ಸತ್ತ್ವ , ರಜಸ್ಸು , ತಮಸ್ಸುಗಳೆಂಬ ಮೂರು ಗುಣಗಳ ಅಭಿಮಾನಿಯರನ್ನಾಗಿ , ಶ್ರೀರಮಾಭೂದುರ್ಗೆ ನಾರೇರ = ಶ್ರೀ , ಭೂ , ದುರ್ಗಾನಾಮಕ ಮೂರು ರೂಪಗಳುಳ್ಳ ನಿನ್ನ ಭಾರ್ಯಳಾದ ರಮಾದೇವಿಯನ್ನು , ಮಾಡಿ = ನೇಮಿಸಿ , ನಲಿದಾಡಿ = ಕ್ರೀಡಿಸುತ್ತಾ , ಜೀವಿಗಳ = ಜೀವರನ್ನು , ದೂರತರ ಮಾಡಿ = ಅವರ ಸ್ವರೂಪಸ್ಥಿತಿಯಿಂದ ದೂರದಲ್ಲಿಟ್ಟು , ( ಸಂಸಾರದಲ್ಲಿ ಬಂಧಿಸಿ ) , ನಗುತಿರ್ಪೆ = ಹರ್ಷಪಡುತ್ತಿರುವಿ ( ನಿತ್ಯಾನಂದಪೂರ್ಣನಾಗಿಯೇ ಇರುವಿ ) .
ವಿಶೇಷಾಂಶ : (1) ಗುಣಬಂಧಪ್ರಕಾರವನ್ನು 31ನೇ ಪದ್ಯದ ವಿವರಣೆಯಂತೆ ತಿಳಿಯಬೇಕು.
(2) ನಾರೇರ ಮಾಡಿ ಎಂಬುದರಿಂದ , ಸ್ತ್ರೀಯು ನಿತ್ಯವೂ ಪುರುಷಾಧೀನಳಾದ್ದರಿಂದ , ಬಂಧನಕಾರ್ಯದಲ್ಲಿ ಆಕೆಯು ಸ್ವತಂತ್ರಳಲ್ಲವೆಂಬುದನ್ನೂ , ಶ್ರೀಹರಿಯೇ ' ಬಂಧಕೋ ಭವಪಾಶೇನ ಮೋಚಕಶ್ಚ ಸ ಏವ ಹಿ ' ಎಂಬಂತೆ , ಮುಖ್ಯಬಂಧಕನೆಂಬುದನ್ನೂ ಸೂಚಿಸಲಾಗಿದೆ.
(3) ' ಮುಕ್ತಿರ್ಹಿತ್ವಾऽನ್ಯಥಾರೂಪಂ ಸ್ವರೂಪೇಣ ವ್ಯವಸ್ಥಿತಿಃ ' (ಭಾಗವತ) - ಎಂದರೆ ಸ್ವರೂಪದೇಹದಿಂದ ಭಿನ್ನಗಳಾದ ಲಿಂಗ , ಅನಿರುದ್ಧ , ಸ್ಥೂಲದೇಹಗಳೆಂಬ ಆವರಕದೇಹಗಳ ಸಂಬಂಧವನ್ನು ಆತ್ಯಂತಿಕವಾಗಿ ಕಳೆದುಕೊಂಡು , ಸ್ವರೂಪಮಾತ್ರದಿಂದ ನಿಲ್ಲುವುದೇ ಮುಕ್ತಿಯು. ಈ ಸ್ಥಿತಿಯಿಂದ ದೂರವಿರುವುದೆಂದರೆ ಸಂಸಾರದಲ್ಲಿ ಸುತ್ತುತ್ತ , ನಾಧಾವಿಧ ಯೋನಿಗಳನ್ನು ಹೊಂದುವುದೆಂದರ್ಥ .
ವಿಷಯದೊಳು ಮನವಿರಿಸಿ ವಿಷಯ ಮನದೊಳಗಿರಿಸಿ
ವಿಷಯೇಂದ್ರಿಯಗಳ ಅಭಿಮಾನಿ । ಅಭಿಮಾನಿ ದಿವಿಜರಿಗೆ
ವಿಷಯನಾಗದಲೆ ಇರುತಿರ್ಪೆ ॥ 37 ॥ ॥ 173 ॥
ಅರ್ಥ : ಮನವ = ಮನಸ್ಸನ್ನು , ವಿಷಯದೊಳು = (ಇಂದ್ರಿಯಗಳಿಂದ ಭೋಗ್ಯವಾದ ) ವಿಷಯಗಳಲ್ಲಿ , ಇರಿಸಿ = ಇಟ್ಟು (ಧಾವಿಸುತ್ತಿರುವಂತೆ ಮಾಡಿ) , ವಿಷಯ = ವಿಷಯಗಳನ್ನು , ಮನದೊಳಗಿರಿಸಿ = ಮನಸ್ಸಿನಲ್ಲಿಟ್ಟು (ಮನಸ್ಸನ್ನು ವಿಷಯಧ್ಯಾನದಲ್ಲೇ ಇರುವಂತೆ ಮಾಡಿ) , ವಿಷಯೇಂದ್ರಿಯಗಳ = ವಿಷಯ ಮತ್ತು ಇಂದ್ರಿಯಗಳ , ಅಭಿಮಾನಿ ದಿವಿಜರಿಗೆ = ಅಭಿಮಾನಿಗಳಾದ ದೇವತೆಗಳಿಗೆ ಸಹ , ವಿಷಯನಾಗದಲೆ = (ಸಾಕಲ್ಯೇನ) ಗೋಚರಿಸದೆ , ಇರುತಿರ್ಪೆ = ಇರುವಿ (ಸರ್ವತ್ರ ಇದ್ದು ವ್ಯಾಪಾರ ಮಾಡುತ್ತಿರುವಿ ).
ವಿಶೇಷಾಂಶ : (1) ಮನಸ್ಸು ವಿಷಯಗಳತ್ತ ಧಾವಿಸುವುದು ಅದರ ಸ್ವಭಾವ. ಮನಸ್ಸಿನ ಈ ಸ್ವಭಾವವೂ ಶ್ರೀಹರಿಯ ಅಧೀನ. ವಿಷಯಾಸಕ್ತಿಯು ಸಂಸ್ಕಾರರೂಪದಿಂದ ಮನಸ್ಸಿನಲ್ಲಿದ್ದು ವಿಷಯ ಧ್ಯಾನಕ್ಕೆ ಕಾರಣವಾಗುವುದು. ವಿಷಯಧ್ಯಾನದಿಂದ ಅವುಗಳ ಸಂಗ , ಸಂಗದಿಂದ ಭೋಗೇಚ್ಛೆ , ಅದರಿಂದ ಪ್ರಬಲವಾದ ಕಾಮ , ಕಾಮದಿಂದ (ಪೂರ್ಣವಾಗದಿದ್ದರೆ) ಕ್ರೋಧ , ಕ್ರೋಧದಿಂದ ಅವುಗಳನ್ನು ಭೋಗಿಸುವುದೇ ಪುರುಷಾರ್ಥವೆಂಬ ಸಂಮೋಹ , ಅದರಿಂದ ಶಾಸ್ತ್ರಾರ್ಥಗಳ ವಿಸ್ಮರಣೆ , ಅದರಿಂದ ವಿವೇಕಶೂನ್ಯತೆ , ಅದರಿಂದ ವಿನಾಶಗಳೆಂಬ ಅನರ್ಥ ಪರಂಪರೆಗಳುಂಟಾಗುವುವೆಂದು ' ಧ್ಯಾಯತೋ ವಿಷಯಾನ್ ಪುಂಸಃ........" ಇತ್ಯಾದಿ ಗೀತಾವಾಕ್ಯಗಳು ಸಾರುತ್ತವೆ.
(2) ತತ್ತ್ವಾಭಿಮಾನಿ ದೇವತೆಗಳು ಸಹ ಪೂರ್ಣವಾಗಿ ಗ್ರಹಿಸಲಾಗದ ಮಹಾಮಹಿಮೋಪೇತನಾದ ಶ್ರೀಹರಿಯು , ಅವರ ಅಂತರ್ಯಾಮಿಯಾಗಿದ್ದು , ಅವರಿಂದ ಇಂದ್ರಿಯ ವ್ಯಾಪಾರಗಳನ್ನು ಮಾಡಿಸುತ್ತಾನೆ. ತತ್ತ್ವಾಭಿಮಾನಿಗಳು ಇಂದ್ರಿಯಪ್ರೇರಕ ತಮ್ಮ ವ್ಯಾಪಾರವು ಭಗವಂತನಿಂದ ಆಗುವುದೆಂಬುದನ್ನು ತಿಳಿಯರೆಂದಲ್ಲ ; ಅವರು ಮಹಾಜ್ಞಾನಿಗಳು . ಅಂಥವರಿಂದ ಸಹ ಅಗಮ್ಯವಾದ ಮಹಿಮೆಯುಳ್ಳವನು - ಶ್ರೀಹರಿಯು.
ಲೋಕನಾಯಕನಾಗಿ ಲೋಕದೊಳು ನೀನಿದ್ದು
ಲೋಕಗಳ ಸೃಜಿಸಿ ಸಲಹುವಿ । ಸಲಹಿ ಸಂಹರಿಸುವ
ಲೋಕೇಶ ನಿನಗೆ ಎಣೆಗಾಣೆ ॥ 38 ॥ ॥ 174 ॥
ಅರ್ಥ : ನೀನು ಲೋಕನಾಯಕನಾಗಿ = ಜಗದೊಡೆಯನಾಗಿದ್ದು , ಲೋಕದೊಳು = ಜಗತ್ತಿನಲ್ಲಿ , ಇದ್ದು = ಅಂತರ್ಯಾಮಿಯಾಗಿದ್ದು , ಲೋಕಗಳ = ಜಗತ್ತುಗಳನ್ನು (ಪ್ರವಾಹತಃ ಒಂದಾದಮೇಲೊಂದು ಅಥವಾ ಅನೇಕ ಲೋಕಗಳಿಂದ ಯುಕ್ತವಾದ ಜಗತ್ತನ್ನು - ಬ್ರಹ್ಮಾಂಡವನ್ನು ) , ಸೃಜಿಸಿ = ಸೃಷ್ಟಿ ಮಾಡಿ , ಸಲಹುವಿ = ರಕ್ಷಿಸುವಿ . ಸಲಹಿ ಸಂಹರಿಸುವ = ನೀನು ಸಲಹಿದ ಜಗತ್ತನ್ನು ನೀನೇ ನಾಶಮಾಡುವ , ನಿನಗೆ , ಲೋಕೇಶ = ಹೇ ಜಗದೀಶ ! ಎಣೆಗಾಣೆ = ಸರಿಗಾಣೆ (ಸಮನನ್ನು ಕಾಣೆ , ಸಮನೇ ಇಲ್ಲದಿರಲು ಉತ್ತಮನು ಎಲ್ಲಿ ಬರಬೇಕು ! ).
ವಿಶೇಷಾಂಶ : ' ತತ್ಸೃಷ್ಟ್ವಾ ತದೇವಾನುಪ್ರಾವಿಶತ್ ' ಇತ್ಯಾದಿ ಶ್ರುತಿಗಳೂ , ತದರ್ಥಪ್ರತಿಪಾದಕ ಭಾಗವತಾದಿ ಗ್ರಂಥಗಳೂ , ಮಹಾಪ್ರಳಯದಲ್ಲಿ ತನ್ನುದರದಲ್ಲಿದ್ದ ವಿಶ್ವವನ್ನು , ಸೃಷ್ಟಿಕಾಲವು ಪ್ರಾಪ್ತವಾಗಲು , ಸೂಕ್ಷ್ಮರೂಪದಿಂದ ಸೃಷ್ಟಿಮಾಡಿ , ಆ ಸೂಕ್ಷ್ಮತತ್ತ್ವಗಳು ಮತ್ತು ತತ್ತ್ವಾಭಿಮಾನಿಗಳೊಂದಿಗೆ ಪ್ರವೇಶಿಸಿ , ಸ್ಥೂಲರೂಪದಿಂದ ಪುನಃ ಅವುಗಳನ್ನು ಸೃಷ್ಟಿಸಿ , ಅವುಗಳನ್ನೂ ಪ್ರವೇಶಿಸಿದನೆಂದು ಹೇಳುತ್ತವೆ. ತಾನೇ ಸೃಷ್ಟಿ ಮಾಡಿ ರಕ್ಷಿಸಿದುದನ್ನು ತಾನೇ ನಾಶಪಡಿಸಿ , ನಿರ್ವಿಕಾರನಾಗಿ ಆನಂದಿಸುವ ಅದ್ಭುತ ಮಹಿಮೆಯು ಅನ್ಯರಾರಿಗೂ ಎಲ್ಲಿಯೂ ಯಾವ ಕಾಲದಲ್ಲಿಯೂ ಇಲ್ಲ.
ಜಗದುದರ ನೀನಾಗಿ ಜಗದೊಳಗೆ ನೀನಿಪ್ಪೆ
ಜಗದಿ ಜೀವರನು ಸೃಜಿಸು - ವಿ । ಸೃಜಿಸಿ ಜೀವರೊಳಿದ್ದು
ಜಗದನ್ನನೆಂದು ಕರೆಸು - ವಿ ॥ 39 ॥ ॥ 175 ॥
ಅರ್ಥ : ಜಗದುದರ = ಜಗತ್ತನ್ನು ಹೊಟ್ಟೆಯಲ್ಲಿಟ್ಟುಕೊಂಡು , ಸತ್ತಾಪ್ರದನಾಗಿ , ಅವರೊಳಗೂ ಇರುವವನು , ನೀನಾಗಿ = ನೀನೇ ಆಗಿದ್ದು , ಜಗದೊಳಗೆ = ನೀನೇ ಸೃಷ್ಠಿಮಾಡಿದ (ಸೂಕ್ಷ್ಮಸ್ಥೂಲ) ಜಗತ್ತಿನೊಳಗೆ , ನೀನಿಪ್ಪೆ = (ರೂಪಾಂತರಗಳಿಂದ) ನೀನು ಪ್ರವಿಷ್ಟನಾಗಿರುವಿ (ಅಂತರ್ಯಾಮಿಯಾಗಿದ್ದು ಸರ್ವಪ್ರಕಾರದಿಂದ ನಿಯಮನ ಮಾಡುವಿ ) ; ಜಗದಿ = ಜಗತ್ತಿನಲ್ಲಿ , ಜೀವರನು = ಜೀವರನ್ನು , ಸೃಜಿಸುವಿ = (ದೇಹಸಂಬಂಧವನ್ನಿತ್ತು ) ಹುಟ್ಟಿಸುವಿ ; ಸೃಜಿಸಿ = ಹಾಗೆ ಹುಟ್ಟಿಸಿ , ಜೀವರೊಳಿದ್ದು = ಅನ್ಯ ಜೀವರಲ್ಲಿದ್ದು , ಜಗದನ್ನನೆಂದು = ಜೀವರಿಗೆ ಅನ್ನನೆಂದು , ಕರೆಸುವಿ = ಕರೆಯಲ್ಪಡುವಿ (ಜಗತ್ತಿಗೆ ಅನ್ನನೂ ಆಗಿರುವಿ - ಪೋಷಕನೂ ಆಗಿರುವಿ) ; ಮತ್ತು ಜೀವರೊಳಿದ್ದು = ಯಮ ಮೊದಲಾದವರಲ್ಲಿದ್ದು (ಜಗದ್ಭಕ್ಷಕನಾಗಿ) , ಜಗದನ್ನನೆಂದು = ಜಗತ್ತೇ ಅನ್ನವಾಗುಳ್ಳವನೆಂದು , ಕರೆಸುವಿ = ಹೇಳಲ್ಪಡುವಿ .
ವಿಶೇಷಾಂಶ : ' ಜೀವೋ ಜೀವಸ್ಯ ಜೀವನಂ ' ಇತ್ಯಾದಿ ಶ್ರುತಿಗಳು ಶ್ರೀಹರಿಯು , ಭೋಕ್ತೃ ಭೋಜ್ಯಗಳೊಳಗಿದ್ದು , ತಾನೇ ಭೋಕ್ತನೂ , ಭೋಜ್ಯನೂ ಆಗಿರುವನೆಂದೂ , ಸರ್ವಚೇಷ್ಟಕನೆಂದೂ ಹೇಳುತ್ತವೆ. ಅನ್ನದಂತೆ ಸರ್ವರಿಗೆ ಆಶ್ರಯನೂ ಆಗಿರುವನು ; ಪ್ರಾಣಿಗಳು ತಿನ್ನುವ ಆಹಾರದಲ್ಲಿ ಅನ್ನನಾಮಕನಾಗಿ ತಾನೇ ಇರುವನು. ಪ್ರಳಯಕಾಲದಲ್ಲಿ ಸರ್ವ ಜಗತ್ತನ್ನು ತನ್ನ ಜಠರದಲ್ಲಿಟ್ಟುಕೊಂಡು , ಸ್ವಬುದ್ಧಿಸ್ಥ ಅನಂತ ವೇದಜ್ಞಾನವನ್ನು , ಶಿಷ್ಯಾಭಾವದಿಂದ ತನ್ನಲ್ಲಿ ನಿಗೂಢಗೊಳಿಸಿಕೊಂಡು , ಲಕ್ಷ್ಮೀದೇವಿಯ ಆನಂದಾಭಿವ್ಯಕ್ತಿಗಾಗಿ ಆಕೆಯನ್ನು ಆಲಂಗಿಸಿಕೊಂಡು , ಸ್ವರಮಣನಾದ ಶ್ರೀಹರಿಯು ವಿರಾಜಮಾನನಾಗಿದ್ದನೆಂದೂ , ಸೃಷ್ಟಿಗಾಗಿ ಸಂಕಲ್ಪಿಸಿದಾಗ , ಉದರಸ್ಥ ಭಕ್ತಜನರ (ಸುಜೀವಿಗಳ) ಹಿತಕ್ಕಾಗಿ , ಅವರನ್ನು ಈಕ್ಷಿಸಿ , ಜಗತ್ತನ್ನು ಸೃಷ್ಟಿಸಲು ಉದ್ಯುಕ್ತನಾದನೆಂದೂ , ಮಹಾಭಾರತ ತಾತ್ಪರ್ಯ ನಿರ್ಣಯದಲ್ಲಿ ನಿರೂಪಿತವಾಗಿದೆ.
ಏಸು ಜನ್ಮದ ಪುಣ್ಯ ತಾ ಸಮನಿಸಿತೊ ಎನಗೆ
ವಾಸುಕಿಶಯನ ಜನರೆಲ್ಲ । ಜನರೆಲ್ಲ ವೈಕುಂಠ -
ದಾಸನೆಂದೆನ್ನ ತುತಿಸೋರು ॥ 40 ॥ ॥ 176 ॥
ಅರ್ಥ : ಏಸುಜನ್ಮದ = ಎಷ್ಟು ಜನ್ಮಗಳ , ಪುಣ್ಯ = ಪುಣ್ಯವು , ತಾ = ತಾನು , ಎನಗೆ = ನನಗೆ , ಸಮನಿಸಿತೊ = ಒದಗಿ ಫಲವಿತ್ತಿದೆಯೋ , ವಾಸುಕಿಶಯನ = ಹೇ ಶೇಷಶಯನ ! ಜನರೆಲ್ಲ = ಎಲ್ಲ ಜನರು , ಎನ್ನ = ನನ್ನನ್ನು , ವೈಕುಂಠದಾಸನೆಂದು = ವೈಕುಂಠ(ಹರಿ)ದಾಸನೆಂದು , ತುತಿಸೋರು = ಸ್ತುತಿಸುತ್ತಿರುವರು.
ವಿಶೇಷಾಂಶ : ಪರಮಾತ್ಮನ ಅನುಗ್ರಹವಿಶೇಷದಿಂದಲೇ ಲೋಕದಲ್ಲಿ ಯಾರಿಗಾದರೂ ಕೀರ್ತಿಗೌರವಗಳು ಲಭಿಸುವುವು - ಪುಣ್ಯಮಾತ್ರವು ಕಾರಣವಲ್ಲ . ಈ ವಿಧ ಅನುಗ್ರಹವನ್ನು ಶ್ರೀಹರಿಯು ತಮ್ಮ ಮೇಲೆ ಮಾಡಿರುವನೆಂಬುದನ್ನು ' ದಾಸ ' ಎಂಬ ಪದದಿಂದ ಸೂಚಿಸಿರುವರು. ತನ್ನ ದಾಸನೆಂದು ಅಂಗೀಕರಿಸಿ , ಅನ್ಯರಲ್ಲಿ ನಿಂತು ತಾನೇ ಹಾಗೆಂದು ಹೊಗಳುವನು. ಡಾಂಭಿಕರಿಗೆ ದೊರೆಯಬಹುದಾದ ಕೀರ್ತಿಗೌರವಗಳು ಚಿರಸ್ಥಾಯಿಗಳೂ , ಹಾರ್ದಿಕವೂ ಆಗಿರುವುದಿಲ್ಲವೆಂಬ ವಿಶೇಷವನ್ನು ಗಮನಿಸಬಹುದು.
ಮಣಿಕುಂದಣಗಳು ಕಂಕಣದಿ ಶೋಭಿಸುವಂತೆ
ತೃಣದಿ ನಿನ್ನಖಿಳ ಶ್ರೀದೇವಿ । ಶ್ರೀದೇವಿಸಹಿತ ನಿ -
ರ್ಗುಣನು ಶೋಭಿಸುವಿ ಪ್ರತಿದಿನ ॥ 41 ॥ ॥ 177 ॥
ಅರ್ಥ : ಮಣಿಕುಂದಣಗಳು = ರತ್ನ ಮತ್ತು ಕುಂದಣಗಳು , ಕಂಕಣದಿ = ಕೈಬಳೆಯಲ್ಲಿ , ಶೋಭಿಸುವಂತೆ = ವಿರಾಜಿಸುವಂತೆ (ಹೊಳೆಯುವಂತೆ - ಅಂದವಾಗಿ ಎದ್ದು ತೋರುವಂತೆ) , ನಿನ್ನಖಿಳ ಶ್ರೀದೇವಿಸಹಿತ = ನಿನ್ನ ಅನುಬಂಧಿಯಾದ (ನಿತ್ಯಸಹಚಾರಿಣಿಯಾದ) ಲಕ್ಷ್ಮಿಯೊಡನೆ , ನಿರ್ಗುಣನು = ಪ್ರಾಕೃತಗುಣಸಂಬಂಧವಿಲ್ಲದ ಅಥವಾ ನಿರ್ಣೀತಕಲ್ಯಾಣಗುಣಸ್ವರೂಪನಾದ ನೀನು , ತೃಣದಿ = ಅತಿ ತುಚ್ಛವಾದ ತೃಣಪ್ರಾಯವಾದ ಜಗತ್ತಿನಲ್ಲಿ ಅಥವಾ ಒಂದು ಹುಲ್ಲುಕಡ್ಡಿಯಲ್ಲಿ ಸಹ , ಪ್ರತಿದಿನ = ಪ್ರತಿಯೊಂದು ಸೃಷ್ಟಿಯಲ್ಲಿಯೂ , ಶೋಭಿಸುವಿ = (ವ್ಯಾಪ್ತನಾಗಿ) ಮೆರೆಯುವಿ (ವಿರಾಜಿಸುವಿ).
ವಿಶೇಷಾಂಶ : (1) ಖಿಲ(ಳ) = ಅನುಬಂಧಿ , ಅನುಸರಿಸಿ ಕಾರ್ಯವೆಸಗುವ ಎಂದರ್ಥ . ಶ್ರೀಹರಿಯಂತೆ ದೇಶತಃ ವ್ಯಾಪ್ತಳಾದ ರಮಾದೇವಿಯು ನಿತ್ಯಾವಿಯೋಗಿನಿಯಾಗಿ , ಸರ್ವತ್ರ ಆತನೊಂದಿಗೆ ಇರುವಳು. ' ತತ್ಸೃಷ್ಟ್ವಾ ತದೇವಾನುಪ್ರಾವಿಶತ್ ' ಎಂಬಲ್ಲಿ ಸಹ ರಮಾಸಮೇತನಾಗಿ ಶ್ರೀಹರಿಯು ಪ್ರವೇಶಿಸಿದನೆಂದೇ ಅಥವಾ ನಿನ್ನಖಿಳಶ್ರೀ - ನಿನ್ನ ಸಮಸ್ತಗುಣ ಸಂಪತ್ತು , ದೇವಿಸಹಿತ - ರಮಾಸಹಿತವಾಗಿದ್ದು ನಿರ್ಗುಣನಾದ ನೀನು ಶೋಭಿಸುವಿ , ಎಂಬರ್ಥವನ್ನೂ ತಿಳಿಯಬಹುದು. ತೃಣಾದಿಗಳಲ್ಲಿ ಸಹ ರಮಾಸಹಿತನಾದ ಶ್ರೀಹರಿಯು , ಪೂರ್ಣನಾಗಿಯೇ ಇರುವನು - ಬ್ರಹ್ಮಾದಿಗಳಲ್ಲಿ ಮಾತ್ರವಲ್ಲ.
(2) ಸೃಷ್ಟಿಕಾಲವು ದಿನ , ಪ್ರಳಯಕಾಲವು ರಾತ್ರಿ . ' ಪ್ರಭವಂತ್ಯಹರಾಗಮೇ । ರಾತ್ರ್ಯಾಗಮೇ ಪ್ರಲೀಯಂತೆ...' (ಗೀತಾ).
ಈತನ ಪದಾಂಬುಜ ವಿಧಾತೃ ಮೊದಲಾದ ಸುರ -
ವ್ರಾತ ಪೂಜಿಪುದು ಪ್ರತಿದಿನ । ಪ್ರತಿದಿನದಿ ಶ್ರೀಜಗ -
ನ್ನಾಥವಿಠ್ಠಲನ ನೆನೆ ಕಂಡ್ಯ ॥ 42 ॥ ॥ 178 ॥
ವಿವರಣೆ : ಈತನ = ಪೂರ್ವೋಕ್ತ ಮಹಿಮೋಪೇತನಾದ ಶ್ರೀಹರಿಯ , ಪದಾಂಬುಜ = ಪಾದಕಮಲಗಳನ್ನು , ವಿಧಾತೃ ಮೊದಲಾದ ಸುರವ್ರಾತ = ಬ್ರಹ್ಮಾದಿ ದೇವಸಮೂಹವು , ಪೂಜಿಪುದು ಪ್ರತಿದಿನ = ನಿತ್ಯವೂ ಪೂಜಿಸುತ್ತಿರುವುದು. ಶ್ರೀಜಗನ್ನಾಥವಿಟ್ಠಲನ = ಜಗದೊಡೆಯನಾದ ಶ್ರೀವಿಟ್ಠಲನನ್ನು , ಪ್ರತಿದಿನದಿ = ನಿತ್ಯವೂ ತಪ್ಪದೆ , ನೆನೆ ಕಂಡ್ಯ = ಚಿಂತಿಸುತ್ತಿರು ತಿಳಿಯಿತೇ ( ಭಕ್ತವರ್ಗವನ್ನು ಅಥವಾ ತಮ್ಮ ಮನಸ್ಸನ್ನು ಸಂಬೋಧಿಸಿ ನೀಡುತ್ತಿರುವ ಎಚ್ಚರಿಕೆಯಿದು ).
ವ್ಯಾಖ್ಯಾನ :
ಕೀರ್ತಿಶೇಷ ಮಾಧ್ವಭೂಷಣ ಶ್ರೀ ಬಿ. ಭೀಮರಾವ್ , ದಾವಣಗೆರೆ.
ನೇಕಜನವಂದ್ಯ ನಳಿನಾಕ್ಷ । ನಳಿನಾಕ್ಷ ನಿನ್ನ ಪಾ -
ದಕ್ಕೆ ಕೈಮುಗಿವೆ ದಯವಾಗೋ ॥ 25 ॥ ॥ 161 ॥
ಅರ್ಥ : ಏಕಾಂತಿಗಳ = ಏಕಾಂತಭಕ್ತರ , ಒಡೆಯ = ಪ್ರಭುವೂ , ಲೋಕೈಕ ರಕ್ಷಕ = ಸಕಲ ಲೋಕಗಳ (ಸರ್ವಪ್ರಜೆಗಳ - ಪ್ರಾಣಿವರ್ಗದ) ಮುಖ್ಯರಕ್ಷಕನೂ = (ಅನ್ಯದೇವತೆಗಳು ಸ್ವತಂತ್ರಪ್ರಭುವಾದ ನಿನ್ನ ಅಧೀನರಾಗಿ ಯಥೋಚಿತ ಅಮುಖ್ಯ ರಕ್ಷಣಾಸಾಮರ್ಥ್ಯವುಳ್ಳವರು) , ಅನೇಕಜನವಂದ್ಯ = ಸಜ್ಜನವೃಂದವಂದ್ಯನೂ , ಆದ , ನಳಿನಾಕ್ಷ = ಹೇ ಪುಂಡರೀಕಾಕ್ಷ ಕೃಷ್ಣ! ನಿನ್ನ ಪಾದಕ್ಕೆ = ನಿನ್ನ ಪಾದಗಳಿಗೆ , ಕೈಮುಗಿವೆ = ಕೈಜೋಡಿಸಿ ಬೇಡುವೆನು , ದಯವಾಗೋ = ಕೃಪೆಮಾಡು.
ವಿಶೇಷಾಂಶ : (1) ' ಏಕಾಂತಿನಾಂ ನ ಕಸ್ಯಚಿತ್ ಅರ್ಥೇ ನಾರಾಯಣೋ ದೇವಃ ' ಎಂದರೆ , ಏಕಾಂತಭಕ್ತರಿಗೆ ನಾರಾಯಣನೇ ಪುರುಷಾರ್ಥನು ; ಅನ್ಯವನ್ನೇನನ್ನೂ ಅವರು ಅಪೇಕ್ಷಿಸುವುದಿಲ್ಲ. ಏಕಾಂತಭಕ್ತರಲ್ಲಿ ಬ್ರಹ್ಮವಾಯುಗಳು ಶ್ರೇಷ್ಠರು. ' ಹನೂಮತೋ ನ ಪ್ರತಿಕರ್ತೃತಾ ಸ್ಯಾತ್ ಸ್ವಭಾವಭಕ್ತಸ್ಯ ನಿರೌಪಧಂ ಮೇ ' ( ಭಾ .ತಾ) - ' ನನ್ನ ಸೇವೆ ಮಾಡಿದ ಇತರರಿಗೆ ' ಮೋಕ್ಷದಾನವು ಪ್ರತ್ಯುಪಕಾರವಾದೀತು ; ಆದರೆ ಸ್ವಭಾವಭಕ್ತನಾದ (ಯಾವ ಉಪಾಧಿಯೂ ಇಲ್ಲದೆ ನಿರ್ವ್ಯಾಜಭಕ್ತಿಯತನಾದ) ಹನುಮಂತನಿಗೆ , ಆತನ ಸೇವೆಗೆ ಪ್ರತಿಯಾಗಿ ಏನನ್ನು ಕೊಡಲೂ ಸಾಧ್ಯವಿಲ್ಲ' - ಹೀಗೆ ಶ್ರೀರಾಮಚಂದ್ರನು ನುಡಿದನೆಂದು ಹೇಳಲಾಗಿದೆ.
ಏಕಾಂತಭಕ್ತಾಸ್ತೇ ಪ್ರೀತಿಮಾತ್ರೋದ್ದೇಶ್ಯಾಸ್ತಥಾ ಹರೇಃ ।
ಸರ್ವೇ ಚ ಸೋಮಪಾಃ ಪ್ರೋಕ್ತಾಃ ಸಭಾರ್ಯಾಸ್ತ್ರಿದಿವೌಕಸಃ ॥
' ಶ್ರೀಹರಿಪ್ರೀತಿಯೊಂದನ್ನೇ ಕೋರುವ ಏಕಾಂತಭಕ್ತರೆಂದರೆ , ಸೋಮಪಾನಾರ್ಹರಾದ ಎಲ್ಲ ದೇವತೆಗಳು ಮತ್ತು ಅವರ ಭಾರ್ಯರು ' ಎಂದು ಸತ್ತತ್ತ್ವರತ್ನಮಾಲಾ ವಚನವು. ಅಲ್ಲದೆ ,
ಯದಿ ದದ್ಯಾದ್ಭಕ್ತಿಯೋಗಫಲಂ ಮೋಕ್ಷಮಪೀಶ್ವರಃ ।
ಭಕ್ತಿಯೋಗಫಲತ್ವೇನ ನ ತದ್ಗೃಣ್ಹೀಯುರೇವ ತೇ ॥
ಭಕ್ತಿಯೋಗದ ಫಲವೆಂದು ಶ್ರೀಹರಿಯು ಮೋಕ್ಷವನ್ನು ಕೊಟ್ಟರೆ , ಭಕ್ತಿಫಲತ್ವೇನ ಅದನ್ನು ಏಕಾಂತಭಕ್ತರು ಸ್ವೀಕರಿಸುವುದಿಲ್ಲವೆಂದು , ಭಾಗವತ ಏಕಾದಶ ತಾತ್ಪರ್ಯದಲ್ಲಿಯೂ ; ಹಾಗಾದರೆ ಮೋಕ್ಷವನ್ನು ತಿರಸ್ಕರಿಸುವರೇ ? ಎಂದರೆ ,
ನೇಚ್ಛಂತಿ ಸಾಯುಜ್ಯಮಪಿ ಫಲತ್ವೇನ ಹರಿರ್ಯದಿ ।
ದದಾತಿ ಭಕ್ತಿಸಂತುಷ್ಟ ಅಜ್ಞಾತ್ವೇನೈವ ಗೃಹ್ಣತೇ ॥
- ' ಭಕ್ತಿಯಿಂದ ಪ್ರೀತನಾಗಿ ಶ್ರೀಹರಿಯು ಸಾಯುಜ್ಯಮುಕ್ತಿಯನ್ನು ಕೊಟ್ಟರೂ , ಅದನ್ನು ಫಲರೂಪದಿಂದ ಸ್ವೀಕರಿಸಲು ಇಚ್ಛಿಸುವುದಿಲ್ಲ ; ಆದರೆ ಶ್ರೀಹರಿಯ ಆಜ್ಞೆಯೆಂದು ಸ್ವೀಕರಿಸುತ್ತಾರೆ ' ಎಂದು ಭಾಗವತ ತೃತೀಯಸ್ಕಂಧ ತಾತ್ಪರ್ಯದಲ್ಲಿಯೂ , ಏಕಾಂತಭಕ್ತರ ಸ್ವರೂಪ ಮತ್ತು ಮಹಿಮೆಗಳು ಉಕ್ತವಾಗಿವೆ.
(2) ಏಕಾಂತಭಕ್ತರ ಒಡೆಯನಾದ ಶ್ರೀಹರಿಯು , ತ್ರಿವಿಧರಾದ (ಮುಕ್ತಿಯೋಗ್ಯ , ನಿತ್ಯಸಂಸಾರಿ ಮತ್ತು ತಮೋಯೋಗ್ಯರೆಂಬ ) ಜೀವಸಮುದಾಯಕ್ಕೂ ರಕ್ಷಕನಾಗಿದ್ದಾನೆ. ಸ್ವರಕ್ಷಣೆಯಲ್ಲಿಯೂ , ಸ್ವಗತಿಗಳನ್ನು ಸಾಧಿಸಿಕೊಳ್ಳುವುದರಲ್ಲಿಯೂ , ಯಾರೂ ಸ್ವತಂತ್ರರಲ್ಲ. ಎಲ್ಲರಿಗೆ ಎಲ್ಲವೂ ಶ್ರೀಹರಿಯಿಂದಲೇ ಆಗುವುವು. ತಮೋಯೋಗ್ಯರು ಶ್ರೀಹರಿಯಲ್ಲಿ ಸ್ವಾಭಾವಿಕ (ಸ್ವರೂಪಸಿದ್ಧ) ದ್ವೇಷವುಳ್ಳವರು. ಅವರು ಶ್ರೀಹರಿಯನ್ನು ವಂದಿಸುವುದಿಲ್ಲ. ಮುಕ್ತಿಯೋಗ್ಯವೃಂದದಿಂಧ ಸದಾ ವಂದ್ಯನಾಗಿರುವನು ಶ್ರೀಹರಿ. ' ಲೋಕೈಕರಕ್ಷಕ ಮತ್ತು ಅನೇಕಜನವಂದ್ಯ ' ಎಂಬ ಪದಗಳನ್ನು ಈ ವಿಶೇಷಾರ್ಥದಲ್ಲಿ ಗ್ರಹಿಸಬೇಕು.
ಬಾಹಿರಂತರದಲ್ಲಿ ದೇಹಾಭಿಮಾನಿಗಳು
ನೀ ಹೇಳಿದಂತೆ ನಡಿಸೋರು । ನಡಿಸೋರು ನುಡಿಸೋರು
ದ್ರೋಹಕ್ಕೆ ಎನ್ನ ಗುರಿಮಾಳ್ಪೆ ॥ 26 ॥ ॥ 162 ॥
ಅರ್ಥ : ದೇಹಾಭಿಮಾನಿಗಳು = ಪ್ರಾಕೃತದೇಹದಲ್ಲಿ ಅಭಿಮಾನವುಳ್ಳ ತತ್ತ್ವಾಭಿಮಾನಿದೇವತೆಗಳು , ಬಾಹಿರಂತರದಲ್ಲಿ = ದೇಹ (ಬಾಹಿರ) ಅಂತಃಕರಣ (ಅಂತರಗಳಿಂದ - ಜ್ಞಾನ ಕರ್ಮೇಂದ್ರಿಯಗಳಿಗೆ ಅಧಿಷ್ಠಾನವಾದ ದೇಹ ಮತ್ತು ಮನಸ್ಸುಗಳಿಂದ) , ನೀ = ನೀನು , ಹೇಳಿದಂತೆ = ಪ್ರೇರಿಸಿದಂತೆ , ನಡಿಸೋರು = ಮಾಡಿಸುತ್ತಾರೆ , ನುಡಿಸೋರು = ನುಡಿಸುವರು . ಹೀಗಿರಲು , ಎನ್ನ = ನನ್ನನ್ನು (ದೇಹಾಭಿಮಾನಿಗಳಲ್ಲಿ ನೀ ನಿಂತು ನಡೆಸಿದಂತೆ ನಡೆದ ನನ್ನನ್ನು ) , ದ್ರೋಹಕ್ಕೆ = ಪಾಪಕ್ಕೆ (ಕರ್ಮಬಂಧಕ್ಕೆ) , ಗುರಿಮಾಳ್ಪೆ = ಗುರಿಮಾಡುವಿ (ಸ್ವತಂತ್ರನಾಗಿ ನಾನೇ ಮಾಡಿದ್ದರೆ ಹೇಗೋ ಹಾಗೆ ಫಲಭಾಗಿಯನ್ನಾಗಿ ಮಾಡುವಿ ) !
ವಿಶೇಷಾಂಶ : (1) ಶ್ರೀಹರಿಯೇ ಸರ್ವಕರ್ತನು , ಸ್ವತಂತ್ರಕರ್ತನು. ಜೀವನು ಪರಾಧೀನಕರ್ತನು ; ಜಡನಲ್ಲ , ವಿಧಿನಿಷೇಧಗಳು ಭಗವಂತನ ಆಜ್ಞೆಗಳು (ಶೃತಿ-ಸ್ಮೃತೀ ಹರೇರಾಜ್ಞೇ) . ಸ್ವತಂತ್ರನು ವಿಧಿನಿಷೇಧಗಳಿಂದ ಬದ್ಧನಲ್ಲ. ಪರಾಧೀನನು ಬದ್ಧನು. ಜಡವು ಜ್ಞಾನಶೂನ್ಯವಾದುದು . ಸುಖಾದಿಗಳ ಅನುಭವಯೋಗ್ಯತೆಯೂ ಇಲ್ಲ. ಆದ್ದರಿಂದ , ಜೀವ ಜಡ ಈಶ್ವರರೆಂಬ ಮೂರರಲ್ಲಿ , ಈಶ್ವರ ಜಡಗಳಿಗೆ ವಿಧಿನಿಷೇಧಗಳು ಸಂಬಂಧಿಸುವುದಿಲ್ಲ. ಜೀವನು ಅವುಗಳಿಂದ ಬದ್ಧನು . ಅತ ಏವ ಕರ್ಮಬಂಧವು ಜೀವನಿಗೆ ಮಾತ್ರ.
(2) ವಿಧಿನಿಷೇಧರೂಪದ ಶಾಸ್ತ್ರಗಳು ಪ್ರಯೋಜನವುಳ್ಳವುಗಳು ; ವ್ಯರ್ಥಗಳಲ್ಲವಾದುದರಿಂದ (ಪರಾಧೀನನಾದ) ಜೀವನೂ ಕರ್ತನೇ ಎಂದು ನಿರ್ಣಯಿಸಲಾಗಿದೆ. ಆದರೆ ಸ್ವತಂತ್ರ ಕರ್ತನಲ್ಲ. ಕ್ರಿಯಾಶಕ್ತಿಯೇ (ಸ್ವರೂಪದಲ್ಲಿ ಸಹ) ಇಲ್ಲದ ಜಡನೂ ಅಲ್ಲ.
(3) ಯೋಗ್ಯಾಯೋಗ್ಯ ಸಕಲ ಕರ್ಮಗಳ ಸಂಭವಕ್ಕೆ (ಘಟನೆಗೆ) ದೇಹ ಭೂಮ್ಯಾದಿ ಅಧಿಷ್ಠಾನ , ಜ್ಞಾನ ಇಚ್ಛಾ ಕ್ರಿಯಾಶಕ್ತಿಗಳನ್ನು ಸ್ವರೂಪದಲ್ಲಿ ಹೊಂದಿರುವ ಜೀವ , ವಿವಿಧವಾದ ಇಂದ್ರಿಯಗಳು (ಕರಣ - ಸಾಧನಗಳು) , ಅವುಗಳ ನಾನಾ ವ್ಯಾಪಾರಗಳು (ಚೇಷ್ಟೆಗಳು) , ಅದೃಷ್ಟಪ್ರೇರಕನಾದ ಶ್ರೀಹರಿ(ದೈವ) , ಇವೆಲ್ಲವೂ ಕೂಡಿಯೇ ಕಾರಣಗಳು. ಹೀಗಿರಲು ತಾನು ಮಾತ್ರ ಕಾರಣನೆಂದು ತಿಳಿಯುವ ನರನು ಜ್ಞಾನಶೂನ್ಯನು. ಇದು ಗೀತೋಪದೇಶಕನಾದ ಶ್ರೀಕೃಷ್ಣನ ಮತವು.
ಏಕಾದಶೇಂದ್ರಿಯಗಳೇಕಪ್ರಕಾರದಲಿ
ಲೋಕೈಕನಾಥ ನಿನ್ನಲ್ಲಿ । ನಿನ್ನಲ್ಲಿ ವಿಸ್ಮೃತಿಯ ಕೊಡಲು
ವೈಕುಂಠ ನಾನೊಲ್ಲೆ ॥ 27 ॥ ॥ 163 ॥
ಅರ್ಥ : ಲೋಕೈಕನಾಥ = ಹೇ ಜಗದೇಕನಾಥ ಕೃಷ್ಣ ! ಏಕಾದಶೇಂದ್ರಿಯಗಳು = ಹನ್ನೊಂದು ಇಂದ್ರಿಯಗಳೂ , ಏಕಪ್ರಕಾರದಲಿ = ಒಂದೇ ರೀತಿಯಿಂದ (ಅನ್ಯತ್ರ ಪ್ರವೃತ್ತವಾಗದೆ , ನಿನ್ನ ಪ್ರೀತ್ಯರ್ಥವಾಗಿ ತಮ್ಮ ವ್ಯಾಪಾರಗಳಲ್ಲಿ ತೊಡಗಿ ) , ನಿನ್ನಲ್ಲಿ = ನಿನ್ನಲ್ಲಿಯೇ (ನಿನ್ನ ಸೇವೆಯಲ್ಲಿಯೇ) ಇರಲಿ. (ಇರುವಂತೆ ಅನುಗ್ರಹಿಸು) ; ನಿನ್ನಲ್ಲಿ ವಿಸ್ಮೃತಿಯ = ನಿನ್ನ ವಿಷಯದ ವಿಸ್ಮರಣೆಯನ್ನು (ಮರೆವನ್ನು) , ಕೊಡಲು = ಕೊಡುವುದಾದರೆ , ವೈಕುಂಠ = ವೈಕುಂಠವನ್ನೂ , ನಾನೊಲ್ಲೆ = ಇಚ್ಛಿಸುವುದಿಲ್ಲ.
ವಿಶೇಷಾಂಶ : (1) ವಾಕ್ , ಪಾಣಿ , ಪಾದ , ಪಾಯು , ಉಪಸ್ಥಗಳೆಂಬುವು ಐದು ಕರ್ಮೇಂದ್ರಿಯಗಳು ; ಚಕ್ಷು , ಶ್ರೋತ್ರ , ಸ್ಪರ್ಶ , ರಸನ , ಘ್ರಾಣಗಳೆಂಬವು ಐದು ಜ್ಞಾನೇಂದ್ರಿಯಗಳು ಮತ್ತು ಮನಸ್ಸು , ಹೀಗೆ ದೇಹದಲ್ಲಿರುವುವು 11 ಇಂದ್ರಿಯಗಳು . ಇವೆಲ್ಲವೂ ಸದಾ ನಿನ್ನ ಸೇವೆಯಲ್ಲಿ ತೊಡಗುವಂತೆ ಅನುಗ್ರಹಿಸೆಂದು ಪ್ರಾರ್ಥಿಸುತ್ತಾರೆ.
(2) ಸ್ಮರ್ತವ್ಯಃ ಸತತಂ ವಿಷ್ಣುಃ ವಿಸ್ಮರ್ತವ್ಯೋ ನ ಜಾತುಚಿತ್ ।
ಸರ್ವೇ ವಿಧಿನಿಷೇಧಾಃಸ್ಯುಃಏತಯೋರೇವ ಕಿಂಕರಾಃ ॥
- (ಸದಾ . ಸ್ಮೃತಿ)
- ಎಂದರೆ , ಶ್ರೀಹರಿಸ್ಮರಣೆಯ ನಿರಂತರವಿರಬೇಕು ; ವಿಸ್ಮರಣೆಯು ತಲೆದೋರಲೇ ಕೂಡದು. ಎಲ್ಲ ವಿಧಿನಿಷೇಧಗಳೂ ಸ್ಮರಣೆವಿಸ್ಮರಣೆಗಳನ್ನೇ ಅವಲಂಬಿಸಿವೆ . ಹರಿಸ್ಮರಣೆ ಪೂರ್ವಕ ಮಾಡಲ್ಪಡುವ ಕೃತಿಯೇ ಧರ್ಮವು ; ವಿಸ್ಮರಣೆಯಿಂದ ಮಾಡಲ್ಪಡುವ ಕರ್ಮವೇ ಅಧರ್ಮವು.
(3) ವೈಕುಂಠಪತಿಯ ಕಥಾರೂಪ ಅಮೃತಪ್ರವಾಹವಿಲ್ಲದ , ಹಾಗೂ ಅದನ್ನೇ ಆಶ್ರಯಿಸಿದ ಭಕ್ತರಿಲ್ಲದ ಮತ್ತು ಯಜ್ಞಪತಿಯಾದ ಶ್ರೀಹರಿಯ ಪೂಜಾರೂಪ ಮಹೋತ್ಸವಗಳಿಲ್ಲದ ಸ್ಥಾನಗಳು , ನಾನಾ ಸುಖಭೋಗಭರಿತವಾದರೂ , ವಾಸಯೋಗ್ಯವಾದವುಗಳಲ್ಲವೆಂದು ಶ್ರೀಮದ್ಭಾಗವತದಲ್ಲಿ ಹೇಳಲಾಗಿರುವ ಅಭಿಪ್ರಾಯವನ್ನೇ ಶ್ರೀದಾಸರು , ನಿನ್ನ ಸ್ಮರಣೆ ತಪ್ಪಿಸಿ ವೈಕುಂಠವನ್ನು ಕೊಟ್ಟರೂ ಒಲ್ಲೆನೆಂಬುದರಿಂದ ಸೂಚಿಸುತ್ತಾರೆ. ವೈಕುಂಠಾದಿ ಮುಕ್ತಲೋಕಗಳಲ್ಲಿ , ವಸ್ತುತಃ ವಿಸ್ಮರಣೆಗೆ ಎಡೆಯಿಲ್ಲ ; ನೀನೇ ವಿಸ್ಮರಣೆಯನ್ನುಂಟು ಮಾಡುವುದಾದರೆ ಆ ಲೋಕಗಳೂ ಬೇಡವೆನ್ನುತ್ತಾರೆ.
ನಿನ್ನವರ ನೀ ಮರೆದರಿನ್ನು ಸಾಕುವರ್ಯಾರು
ಪನ್ನಂಗಶಯನ ಪುರುಷೇಶ । ಪುರುಷೇಶ ನೀ ಸತತ ಶರಣ -
ರನು ಬಿಡುವೋದುಚಿತಲ್ಲ ॥ 28 ॥ ॥ 164 ॥
ಅರ್ಥ : ನಿನ್ನವರ = ನಿನ್ನ ಭಕ್ತರನ್ನು , ನೀ = ನೀನು , ಮರೆದರೆ = ಮರೆತುಬಿಟ್ಟರೆ , ಇನ್ನು = ಮತ್ತೆ , ಸಾಕುವರ್ಯಾರು = ಕಾಪಾಡುವವರು ಬೇರೆ ಯಾರಿದ್ದಾರೆ (ಯಾರೂ ಇಲ್ಲ) , ಪನ್ನಂಗಶಯನ = ಶೇಷಶಾಯಿಯಾದ , ಪುರುಷೇಶ = ಹೇ ಪುರುಷೋತ್ತಮ ! ನೀ = ನೀನು , ಸತತ = ಎಲ್ಲ ಕಾಲದಲ್ಲಿ , ಶರಣರನು = ಶರಣು ಹೊಂದಿದವರನ್ನು (ಭಕ್ತರನ್ನು) , ಬಿಡುವೋದು = ತ್ಯಜಿಸುವುದು (ಅನುಗ್ರಾಹಕನಾಗಿರದೆ ಉದಾಸೀನನಾಗುವುದು ) ಉಚಿತಲ್ಲ = ಸರಿಯಲ್ಲ (ಭಕ್ತವತ್ಸಲನೆಂಬ ಬಿರುದಿಗೆ ತಕ್ಕದ್ದಲ್ಲ).
ವಿಶೇಷಾಂಶ : (1) ಸರ್ವಸಾಕ್ಷಿಯಾಗಿದ್ದು ಸರ್ವದಾ ಸರ್ವವನ್ನೂ ಬಲ್ಲ ಸರ್ವಜ್ಞನಿಗೆ ' ಮರೆವು ' ಎಂಬುದು ಇಲ್ಲವೇ ಇಲ್ಲ. ಆದ್ದರಿಂದ ' ಮರೆದರೆ ' ಎಂಬುದಕ್ಕೆ ' ಉದಾಸೀನನಾದರೆ ' ಎಂಬರ್ಥವನ್ನು ತಿಳಿಯಬೇಕು.
(2) ' ಪುರುಷೇಶ ' ಎಂಬುದರಿಂದ ಪುರುಷೋತ್ತಮನೆಂಬ ಪ್ರಮೇಯವು ಸೂಚಿತವಾಗಿದೆ. ಶ್ರೀಮದ್ಭಗವದ್ಗೀತೆಯಲ್ಲಿ ಶ್ರೀಕೃಷ್ಣನು , ತಾನೇ ಪುರುಷೋತ್ತಮನೆಂದೂ ವೇದೇತಿಹಾಸಗಳಲ್ಲಿ ಪ್ರಸಿದ್ಧನಾಗಿರುವನೆಂದೂ ಹೇಳಿಕೊಂಡಿದ್ದಾನೆ.
ದ್ವಾವಿಮೌ ಪುರುಷೌ ಲೋಕೇ ಕ್ಷರಶ್ಚಾಕ್ಷರ ಏವ ಚ ।
ಕ್ಷರಃ ಸರ್ವಾಣಿ ಭೂತಾನಿ ಕೂಟಸ್ಥೋऽಕ್ಷರ ಉಚ್ಯತೇ ॥
ಉತ್ತಮಃ ಪುರುಷಸ್ತ್ವನ್ಯಃ ಪರಮಾತ್ಮೇತ್ಯುದಾಹೃತಃ ।
ಯೋ ಲೋಕತ್ರಯಮಾವಿಶ್ಯ ಭಿಭರ್ತ್ಯವ್ಯಯ ಈಶ್ವರಃ ॥
ಯಸ್ಮಾತ್ ಕ್ಷರಮತೀತೋऽಹಂ ಅಕ್ಷರಾದಪಿ ಚೋತ್ತಮಃ ।
ಅತೋऽಸ್ಮಿ ಲೋಕೇ ವೇದೇ ಚ ಪ್ರಥಿತಃ ಪುರುಷೋತ್ತಮಃ ॥
- (ಗೀತಾ)
- ಪುರುಷರೆಂದು ಕರೆಯಲ್ಪಡುವವರು ಇಬ್ಬರು. ನಶ್ವರದೇಹವುಳ್ಳ ಜೀವರು ಮತ್ತು ನಿತ್ಯವೂ ಅಪ್ರಾಕೃತದೇಹವುಳ್ಳ ಲಕ್ಷ್ಮೀದೇವಿ. ಜೀವರು ಕ್ಷರಪುರುಷರು , ಲಕ್ಷ್ಮಿಯು ಅಕ್ಷರಪುರುಷಳು. ಈ ಉಭಯರಿಂದ ಭಿನ್ನನೂ , ಉತ್ತಮನೂ ಆದ ಪುರುಷನೇ ಪುರುಷೋತ್ತಮನೆಂದು ಶ್ರುತಿಗಳಲ್ಲಿಯೂ ಪುರಾಣಾದಿ ಪೌರುಷೇಯ ಗ್ರಂಥಗಳಲ್ಲಿಯೂ ಪ್ರಸಿದ್ಧನಾದ ಪರಮಾತ್ಮನು ; ಆತನೇ ನಾನು.
ಸ್ವಚ್ಛ ಗಂಗೆಯ ಒಳಗೆ ಅಚ್ಯುತನ ಸ್ಮರಿಸಿದೊಡೆ ಅಚ್ಚ ಮಡಿಯೆಂದು ಕರೆಸೋರು । ಕರೆಸೋರು ಕೈವಲ್ಯ
ನಿಶ್ಚಯವು ಕಂಡ್ಯ ಎಮಗಿನ್ನು ॥ 29 ॥ ॥ 165 ॥
ಅರ್ಥ : ಸ್ವಚ್ಛ ಗಂಗೆಯೊಳಗೆ = ಪವಿತ್ರ ಗಂಗೆಯಲ್ಲಿ ಸ್ನಾನಮಾಡುವಾಗ , ಅಚ್ಯುತನ = ಶ್ರೀಹರಿಯನ್ನು , ಸ್ಮರಿಸಿದೊಡೆ = ಸ್ಮರಿಸಿದರೆ , ಅಚ್ಚಮಡಿಯೆಂದು = ಪರಮಶುದ್ಧ ಮಡಿಯೆಂದು , ಕರೆಸೋರು = (ಜನರಿಂದ) ಹೇಳಲ್ಪಡುವರು. ಅಥವಾ ಅಚ್ಯುತನ = ಶ್ರೀಹರಿಯನ್ನು , ಸ್ಮರಿಸಿದೊಡೆ = ಸ್ಮರಿಸುತ್ತಿದ್ದರೆ , ಸ್ವಚ್ಛಗಂಗೆಯ ಒಳಗೆ = (ಸದಾ) ಶುದ್ಧಗಂಗೆಯಲ್ಲಿದ್ದಂತೆಯೇ ಸರಿ ; (ಅದನ್ನೇ) ಅಚ್ಚ ಮಡಿಯೆಂದು = ಶುದ್ಧ ಮಡಿಯೆಂದು (ಸದಾ ಹರಿಸ್ಮರಣೆಯುಳ್ಳವರೇ ಮಡಿವಂತರೆಂದು) ಕರೆಸೋರು = ಕರೆಯಲ್ಪಡುವರು ; ಇನ್ನು = ಇದನ್ನರಿತ ಮೇಲೆ , ಎಮಗೆ = ನಮಗೆ , ಕೈವಲ್ಯ = ಮೋಕ್ಷವು , ನಿಶ್ಚಯವು ಕಂಡ್ಯ = ತಪ್ಪದೆ ಲಭಿಸುವುದು ಸರಿಯಷ್ಟೆ ! (ಮೋಕ್ಷಪ್ರಾಪ್ತಿಯು ನಿಶ್ಚಿತವಾದುದೆಂದು ಭಾವ ) .
ವಿಶೇಷಾಂಶ : (1) ನಿರಂತರ ಶ್ರೀಹರಿಸ್ಮರಣೆಯು ಮಾಹಾತ್ಮ್ಯಜ್ಞಾನಜನ್ಯ ಹರಿಭಕ್ತಿಯಿಂದಲೇ ಸಾಧ್ಯವಾದುದು. ಜ್ಞಾನತೀರ್ಥದಲ್ಲಿ ಸ್ನಾನ ಮಾಡಿ ಅಂತಃಕರಣಶುದ್ಧಿಯನ್ನು ಹೊಂದಿ (ಮಡಿವಂತರಾಗಿ) ಕೈವಲ್ಯವನ್ನು ಪಡೆಯಿರೆಂದು ಉಪದೇಶಿಸುತ್ತಾರೆ ದಾಸಾರ್ಯರು.
ಮಲನಿರ್ಮೋಚನಂ ಪುಂಸಾಂ ಜಲಸ್ನಾನಂ ದಿನೇ ದಿನೇ ।
ಸಕೃದ್ಗೀತಾಂಭಸಿ ಸ್ನಾನಂ ಸಂಸಾರಮಲನಾಶನಮ್ ॥
- ಎಂದು ಗೀತಾಮಾಹಾತ್ಮ್ಯೆಯಲ್ಲಿ , ನಿತ್ಯ ಮಾಡುವ ಜಲಸ್ನಾನದಿಂದ ದೇಹದ ಮಲ ಮಾತ್ರ ತೊಲಗುತ್ತದೆ . ಭಗವದ್ಗೀತೆಯೆಂಬ ತೀರ್ಥದಲ್ಲಿ ಒಂದಾವರ್ತಿ ಸ್ನಾನ ಮಾಡಿದರೆ (ಅವಗಾಹಸ್ನಾನ - ಮುಳುಗಿ ಸ್ನಾನಮಾಡಿದರೆ) ಸಂಸಾರವೆಂಬ ಮಲವೇ ನಾಶವಾಗುತ್ತದೆಂದು ಹೇಳಲಾಗಿದೆ. ಕರ್ಮಸಿದ್ಧಿಗೆ ಅತ್ಯವಶ್ಯಕವಾದ ಜಲಸ್ನಾನವನ್ನು ಬಿಡಬಹುದೆಂಬ ದುರರ್ಥವನ್ನು ಎಂದೂ ಕಲ್ಪಿಸಬಾರದು.
(2) ಗಂಗಾದಿ ನದೀಜಲಗಳೇ ತೀರ್ಥಗಳಲ್ಲ. ತೀರ್ಥಾಭಿಮಾನಿ ದೇವತೆಗಳನ್ನೂ , ಅವರ ಅಂತರ್ಯಾಮಿಯಾದ ಅಚ್ಯುತನನ್ನೂ ಚಿಂತಿಸಿ ಸ್ನಾನ ಮಾಡಿದರೆ ಮಾತ್ರ , ಸ್ನಾನಫಲವಾದ ಶುದ್ಧತೆಯು (ಮಡಿಯು) ಲಭಿಸುವುದೆಂಬುದನ್ನು ಶ್ರೀಮದ್ಭಾಗವತವು , ಜಲವೇ ತೀರ್ಥವೆಂದು ತಿಳಿಯುವವರನ್ನು ನಿಂದಿಸುವುದರ ಮೂಲಕ ತಿಳಿಸಿಕೊಡುತ್ತದೆ.
ಯಸ್ಯಾತ್ಮಬುದ್ಧಿಃಕುಣಪೇ ತ್ರಿಧಾತುಕೇ ಸ್ವಧೀಃಕಲತ್ರಾದಿಷು ಭೌಮ ಇಜ್ಯಧೀಃ ।
ಯತ್ತೀರ್ಥಬುದ್ಧಿಃ ಸಲಿಲೇ ನ ಕರ್ಹಿಚಿತ್ ಜನೇಷ್ವಭಿಜ್ಞೇಷು ಸ ಏವ ಗೋಖರಃ ॥
- (ಭಾಗವತ)
ವಾತ , ಪಿತ್ಥ, ಶ್ಲೇಷ್ಮಗಳಿಂದ ಕೂಡಿದ ಜಡದೇಹವನ್ನೇ ತಾನೆಂದು (ದೇಹವೇ ಆತ್ಮವೆಂದು) ತಿಳಿಯುವವನೂ , ಪತ್ನೀಪುತ್ರಾದಿಗಳಲ್ಲಿ ತನ್ನವರೆಂಬ ಅಭಿಮಾನವುಳ್ಳವನೂ , ಪಾರ್ಥಿವಪ್ರತಿಮೆಗಳನ್ನೇ (ಕಟ್ಟಿಗೆ ಲೋಹಾದಿಗಳಿಂದ ಮಾಡಿದ ಪ್ರತಿಮೆಗಳನ್ನೇ) ಪೂಜಾರ್ಹವೆಂದು ತಿಳಿಯುವವನೂ , ಜ್ಞಾನಿಗಳಿಂದ ಗೋಖರ (ಹೇಸರಕತ್ತೆಯಂತೆ ಮೂರ್ಖ)ನೆಂದು ತಿಳಿಯಲ್ಪಡುವನು.
ಆನಂದನಂದ ಪರಮಾನಂದ ರೂಪ ನಿ -
ತ್ಯಾನಂದವರದ ಅಧಮಾರ । ಅಧಮರಿಗೆ ನಾರಾಯ -
ಣಾನಂದಮಯನೆ ದಯವಾಗೊ ॥ 30 ॥ ॥ 166 ॥
ಅರ್ಥ : ಆನಂದನಂದ = ಸ್ವರೂಪಾನಂದದಿಂದಲೇ ಸದಾ ಆನಂದಪಡುವ ( ಸುಖಿಸುವ ) ಅಥವಾ ಆನಂದನಂದ = ಆನಂದಗೊಳಿಸಲ್ಪಟ್ಟ ನಂದನುಳ್ಳವನೇ ಎಂದರೆ , ತನ್ನ ಬಾಲಲೀಲೆಗಳಿಂದ ನಂದಗೋಪನಿಗೆ ವಿಲಕ್ಷಣವಾದ ಸುಖವನ್ನಿತ್ತವನೂ , ಪರಮಾನಂದರೂಪ = ಲೋಕವಿಲಕ್ಷಣವಾದ ಪೂರ್ಣಾನಂದವೇ ದೇಹವಾಗುಳ್ಳವನೂ , ನಿತ್ಯಾನಂದ = ( ಈ ವಿಧ ಆನಂದವನ್ನು) ಸಾರ್ವಕಾಲಿಕವಾಗಿ ಅನುಭವಿಸುವವನೂ , ವರದ = ಸರ್ವರಿಗೆ ಸರ್ವಾಭೀಷ್ಟಪ್ರದನೂ , ಅಥವಾ ನಿತ್ಯಾನಂದ ವರದ = ನಿತ್ಯಾನಂದವನ್ನು (ಮೋಕ್ಷವನ್ನು) ಅನುಗ್ರಹಿಸುವವನೂ ಅಥವಾ ನಿತ್ಯ = ಚತುರ್ವಿಧ ನಾಶರಹಿತನೂ , ಆನಂದವರದ = ಶ್ರೀಮದಾನಂದತೀರ್ಥರಿಗೆ ಸರ್ವದಾ ಸರ್ವಪ್ರದನಾಗಿರುವವನೂ ಆದ ನಾರಾಯಣ = ಹೇ ನಾರಾಯಣ ! ಆನಂದಮಯನೇ = ' ಆನಂದಮಯ ' ನಾಮಕನೇ ! ಅಧಮರಿಗೆ = ಅಲ್ಪರಿಗೆ (ನಿನ್ನ ನಿತ್ಯದಾಸರಾದ ಮನುಷ್ಯಾದಿ ಅಧಮ ಮುಕ್ತಿಯೋಗ್ಯರಿಗೆ ) , ದಯವಾಗೋ = ಕೃಪೆದೋರು.
ವಿಶೇಷಾಂಶ : (1) ' ಆನಂದತೀರ್ಥಪರಾನಂದವರದ ' ( ದ್ವಾ. ಸ್ತೋ) ಎಂದು ಶ್ರೀಮದಾನಂದತೀರ್ಥರಿಂದ ವರ್ಣಿಸಲಾದ ಮಹಿಮೆಯನ್ನೇ ಇಲ್ಲಿ ನಿರೂಪಿಸಿರುವರು.
(2) ' ಆನಂದಮಯ ' ಶಬ್ದವಾಚ್ಯನು ವಿಷ್ಣುವೇ ಎಂದು ' ಆನಂದಮಯೋऽಭ್ಯಾಸಾತ್ ' (ಬ್ರಹ್ಮಸೂತ್ರ) ಎಂಬಲ್ಲಿ ನಿರ್ಣಯಿಸಲಾಗಿದೆ. ಆ ಆನಂದಮಯನೇ ಶ್ರೀಕೃಷ್ಣನೆಂದು ಸೂಚಿಸುತ್ತ ಹಾಗೆ ಸಂಬೋಧಿಸುತ್ತಾರೆ.
(3) ನಾರಾಯಣ ಶಬ್ದವು ಅನೇಕಾರ್ಥವುಳ್ಳದ್ದು - ಶ್ರೀಹರಿಯ ನಾನಾ ಮಹಿಮೆಗಳನ್ನು ನಿರೂಪಿಸುತ್ತದೆ. ಅವುಗಳಲ್ಲಿ ಗುಣಪೂರ್ಣತ್ವ , ನಿರ್ದೋಷತ್ವ , ಜ್ಞೇಯತ್ವ (ಯೋಗ್ಯ ಸಾಧನಗಳಿಂದ ಯಥಾಯೋಗ್ಯವಾಗಿ ತಿಳಿಯಲ್ಪಡತಕ್ಕವನು ) . ಗಮ್ಯತ್ವ (ಮುಕ್ತರಿಂದ ಪ್ರಾಪ್ಯನು) ಎಂಬರ್ಥಗಳು ಮುಖ್ಯವಾದವು.
ಏನೆಂಬೆ ನಿನ್ನಾಟಕಾನಂದಮಯನೆ ಗುಣಿ -
ಗುಣಗಳೊಳಗಿದ್ದು ಗುಣಕಾರ್ಯ । ಗುಣಕಾರ್ಯಗಳ ಮಾಡಿ
ಪ್ರಾಣಿಗಳಿಗುಣಿಸುವಿ ಸುಖದುಃಖ ॥ 31 ॥ ॥ 167 ॥
ಅರ್ಥ : ಆನಂದಮಯನೆ = ಆನಂದರೂಪನಾದ ಹೇ ಕೃಷ್ಣ! ನಿನ್ನಾಟಕೆ = ನಿನ್ನ ಕ್ರೀಡೆಗೆ (ನಿನ್ನ ಸೃಷ್ಟ್ಯಾದಿ ಲೀಲೆಗಳ ವಿಷಯಕ್ಕೆ) ಅಥವಾ (ಅದ್ಭುತ ಮಹಿಮನಾದ ನಿನ್ನ ಬಾಲಲೀಲೆಗಳೇ ಮೊದಲಾದ ಈ ನಿನ್ನ ಅವತಾರಲೀಲೆಗಳ ವಿಷಯಕ್ಕೆ) , ಏನೆಂಬೆ = ಏನು ಹೇಳಲಿ (ತಿಳಿಯಲಿಕ್ಕೂ ಹೇಳಲಿಕ್ಕೂ ಬಾರದು) . ಗುಣಿಗುಣಗಳೊಳಗಿದ್ದು = ಜೀವರಲ್ಲಿಯೂ , ಅವರನ್ನು ಸಂಸಾರದಲ್ಲಿ ಬಂಧಿಸಿರುವ ಸತ್ತ್ವರಜಸ್ತಮೋಗುಣಗಳಲ್ಲಿಯೂ ಅಂತರ್ಯಾಮಿಯಾಗಿದ್ದು , ಗುಣಕಾರ್ಯಗಳ = ಗುಣಗಳಿಂದ ಪುಣ್ಯಪಾಪರೂಪ ಕರ್ಮಗಳನ್ನು , ಮಾಡಿ = (ಸ್ವತಂತ್ರಕರ್ತನಾದ) ನೀನೇ ಮಾಡಿ , ಪ್ರಾಣಿಗಳಿಗೆ = ಜೀವರಿಗೆ (ಶರೀರಿಗಳಿಗೆ) , ಸುಖದುಃಖ = ಸುಖದುಃಖಗಳನ್ನು , ಉಣಿಸುವೆ = ಭೋಗಿಸುವಂತೆ (ಅನುಭವಿಸುವಂತೆ) ಮಾಡುವಿ.
ವಿಶೇಷಾಂಶ : ಗೀತೆಯಲ್ಲಿ ಹೇಳಿದಂತೆ , ' ಕಾರಣಂ ಗುಣಸಂಗೋऽಸ್ಯ ಸದಸದ್ಯೋನಿಜನ್ಮಸು ' - ಉಚ್ಚನೀಚಯೋನಿಗಳಲ್ಲಿ ಜೀವರು ಜನಿಸುವುದಕ್ಕೆ ಗುಣಸಂಗವೇ (ಸತ್ತ್ವಾದಿ ಗುಣಗಳ ಸಂಬಂಧವೇ ) ಕಾರಣ . ಈ ಗುಣಗಳು (ಸತ್ತ್ವ , ರಜ , ತಮಗಳು) ಶ್ರೀ , ಭೂ , ದುರ್ಗಾರೂಪಳಾದ ಲಕ್ಷ್ಮೀದೇವಿಯಿಂದ ಪ್ರೇರಿತವಾಗಿ ಜೀವರನ್ನು ಬಂಧಿಸಿವೆ. ಆಕೆಯಾದರೋ , ಶ್ರೀಹರಿಯ ಅಧೀನಳಾಗಿ ಆತನ ಇಚ್ಛಾನುಸಾರವಾಗಿ , ಗುಣಗಳಿಂದ ಗುಣಕಾರ್ಯಗಳನ್ನು ಮಾಡಿಸುವಳು. ಈ ಗುಣಕಾರ್ಯಗಳೇ ಸುಖದುಃಖಗಳಿಗೆ ಕಾರಣಗಳು. ದೇಹೇಂದ್ರಿಯಾದಿಗಳು , ಶಬ್ದಾದಿ ವಿಷಯಗಳು (ಸಕಲ ಭೋಗ್ಯವಸ್ತುಗಳು) ಗೂಣಜನ್ಯವಾದವುಗಳೇ ಆಗಿವೆ. ದೇಹೇಂದ್ರಿಯಗಳಿಂದ ಸಂಭವಿಸುವ ಪುಣ್ಯಪಾಪರೂಪವಾದ ಕರ್ಮಗಳೂ ಗುಣಕಾರ್ಯಗಳೇ. ಸುಖದುಃಖಗಳಿಗೆ ಗುಣಕಾರ್ಯಗಳೇ ಕಾರಣವೆಂದೂ , ಗುಣನಿಯಾಮಕಳಾದ ಮಹಾಲಕ್ಷ್ಮಿಯಿಂದ ಭಿನ್ನನೂ (ಅನಂತಮಡಿ) ಉತ್ತಮನೂ ಆದ ಶ್ರೀಹರಿಯೇ ಸರ್ವೋತ್ತಮನೆಂದೂ ಜೀವನು ತಿಳಿದಾಗ , ಗುಣಬಂಧದಿಂದ ಮುಕ್ತನಾಗುವನು.
ಕುಟ್ಟಿ ಬೀಸಿ ಕುಯ್ದು ಸುಟ್ಟು ಬೇಯ್ಸಿದ ಪಾಪ
ಕೆಟ್ಟುಪೋಪುದಕೆ ಬಗೆಯಿಲ್ಲ । ಬಗೆಯಿಲ್ಲದದರಿಂದ
ವಿಟ್ಠಲನ ಪಾಡಿ ಸುಖಿಯಾಗು ॥ 32 ॥ ॥ 168 ॥
ಅರ್ಥ : ಕುಟ್ಟಿ , ಬೀಸಿ , ಕುಯ್ದು , ಸುಟ್ಟು , ಬೇಯ್ಸಿದ = (ಧಾನ್ಯಾದಿ ಆಹಾರವಸ್ತುಗಳನ್ನು ಕುಟ್ಟುವುದು , ಬೀಸುವುದು , ಹೆಚ್ಚಿ ತುಂಡುಮಾಡುವುದು) , ಬಾಣಲೆ , ಹಂಚುಗಳ ಮೇಲಿಟ್ಟು ಅಥವಾ ಬೆಂಕಿಯಲ್ಲಿಟ್ಟು ಸುಡುವುದು , ಬೇಯಿಸುವುದು ಮುಂತಾದ ಕ್ರಿಯೆಗಳಿಂದ , ಸ್ಥೂಲದೃಷ್ಟಿಗೆ ಗೋಚರಿಸದ ನಾನಾಪ್ರಾಣಿಗಳ ಹಿಂಸೆ ಅಥವಾ ನಾಶ(ಹತ್ಯೆ)ದಿಂದ ಸಂಭವಿಸುವ , ಪಾಪ = ಪಾಪಗಳು , ಕೆಟ್ಟುಪೋಪುದಕೆ = ನಷ್ಟವಾಗಬೇಕಾದರೆ ( ಪಾಪಲೇಪವಾಗದಂತೆ ಮಾಡಿಕೊಳ್ಳಲು) , ಬಗೆಯಿಲ್ಲದುದರಿಂದ = ಉಪಾಯವಿಲ್ಲದ್ದರಿಂದ , ವಿಟ್ಠಲನ = ಶ್ರೀಹರಿಯನ್ನು , ಪಾಡಿ = ಕೊಂಡಾಡಿ ,(ಗುಣಸಂಕೀರ್ತನ ಮಾಡಿ) , ಸುಖಿಯಾಗು = ( ಆ ಪಾಪ ನಿಮಿತ್ತಕವಾದ ) ದುಃಖರಹಿತನಾಗಿ ನಿಶ್ಚಿಂತನಾಗು.
ವಿಶೇಷಾಂಶ : ಈ ನುಡಿಯಲ್ಲಿ ಹೇಳಿರುವ , ಐದು ವಿಧದಿಂದ ಪ್ರಾಪ್ತವಾಗುವ ಪ್ರಾಣಿಹತ್ಯಾದೋಷಗಳಿಗೆ , ಶ್ರೀಹರಿಸ್ತುತಿಯಲ್ಲದೆ ಅನ್ಯ ಪರಿಹಾರವಿಲ್ಲೆಂದು ಹೇಳುವುದನ್ನು ಸರಿಯಾಗಿ ಅರ್ಥಮಾಡಿಕೊಳ್ಳುವುದು ಅವಶ್ಯಕ . ಏಕೆಂದರೆ , ವೈಶ್ವದೇವಕರ್ಮವು ಪಂಚಸೂನಾದೋಷಪ್ರಾಯಶ್ಚಿತ್ತ ರೂಪವಾದುದೆಂದು ಹೇಳಲಾಗಿದೆ. ಇಲ್ಲಿ ಹೇಳಲಾದ ಐದು ಪ್ರಕಾರದಿಂದ ಪ್ರಾಣಿಹತ್ಯೆಗಳೇ ' ಪಂಚಸೂನಾ ' ಶಬ್ದದಿಂದ ಹೇಳಲ್ಪಡುತ್ತವೆ. ' ಅಗ್ನ್ಯಂತರ್ಗತ ಭಾರತೀರಮಣ ಮುಖ್ಯಪ್ರಾಣಾಂತರ್ಗತ ಹರಣೀಪತಿ ಶ್ರೀಪರಶುರಾಮ ಪ್ರೀತ್ಯರ್ಥಂ ಪಂಚಸೂನಾದೋಷ ಪ್ರಾಯಶ್ಚಿತ್ತಾರ್ಥಂ ಚ ವೈಶ್ವದೇವಹೋಮಾಖ್ಯಂ ಕರ್ಮ ಕರಿಷ್ಯೇ ' ಎಂಬ ವೈಶ್ವದೇವಯಜ್ಞದ ಸಂಕಲ್ಪವೂ ಇದನ್ನು ಸೂಚಿಸುತ್ತದೆ. ಯದ್ಯಪಿ , ದೇವತೆಗಳಿಗೂ , ದೇವೋತ್ತಮನಾದ ನಾರಾಯಣನಿಗೂ ಅಗ್ನಿಯ ದ್ವಾರಾ ಹವಿಸ್ಸುಗಳನ್ನು ಅರ್ಪಿಸುವುದಾಗಿದೆ - ಈ ಕರ್ಮ. ಆದರೂ ಹರಿಸ್ತುತಿಪೂರ್ವಕ ಹವಿಸ್ಸುಗಳನ್ನು ಅರ್ಪಣೇ ಮಾಡಿದರೆ ಮಾತ್ರ , ಸಂಕಲ್ಪದಲ್ಲಿ ಸೂಚಿಸಿದಂತೆ ಪಂಚಸೂನಾದೋಷ ಪ್ರಾಯಶ್ಚಿತ್ತ ರೂಪವು ಆಗುತ್ತದೆ. ಅನ್ಯಥಾ ಪಾಪಪರಿಹಾರಕವೂ ಸುಖಪ್ರಾಪಕವೂ ಆಗುವುದಿಲ್ಲವೆಂಬುದು ಶ್ರೀದಾಸಾರ್ಯರ ಹೃದಯ. ವೈಶ್ವದೇವವು ' ದೇವಯಜ್ಞವು ' ; ಬ್ರಹ್ಮಯಃವು " ಋಷಿಯಜ್ಞವು ' ; ತರ್ಪಣಶ್ರಾದ್ಧಾದಿಗಳು ' ಪಿತೃಯಜ್ಞವು ' . ಮೂರು ವಿಧವಾದ ಋಣಗಳ (ದೇವಋಣ , ಋಷಿಋಣ , ಪಿತೃಋಣಗಳ ) ಪರಿಹಾರಕ್ಕಾಗಿ ಇವು ವಿಧಿಸಲ್ಪಟ್ಟಿವೆ. ಎಲ್ಲವನ್ನೂ ಯಜ್ಞಗಳೆಂದು ಕರೆದಿರುವುದೂ ಸಹ , ಶ್ರೀಹರಿಸ್ಮರಣೆಪೂರ್ವಕ ಆಚರಿಸ ತಕ್ಕದ್ದೆಂಬುದನ್ನೇ ಸೂಚಿಸುತ್ತದೆ. ಯಜ್ಞವೆಂದರೆ ವಿಷ್ಣುಪೂಜಾತ್ಮಕ ಕರ್ಮ.
ಶುಕನಯ್ಯ ನೀನೆ ತಾರಕನೆಂದು ನಿನ್ನ ಸೇ -
ವಕರು ಪೇಳುವುದು ನಾ ಕೇಳಿ । ನಾ ಕೇಳಿ ಮೊರೆಹೊಕ್ಕೆ
ಭಕುತವತ್ಸಲನೆ ದಯವಾಗೋ ॥ 33 ॥ ॥ 169 ॥
ಅರ್ಥ : ಶುಕನಯ್ಯ = ಶುಕಾಚಾರ್ಯರ ತಂದೆಯಾದ ಶ್ರೀವೇದವ್ಯಾಸರೂಪನಾದ , ನೀನೆ = ನೀನೇ (ಅನ್ಯರಲ್ಲ) , ತಾರಕನೆಂದು = (ಸಂಸಾರಸಮುದ್ರವನ್ನು) ದಾಟಿಸುವವನೆಂದು , ನಿನ್ನ ಸೇವಕರು = ನಿನ್ನ ಭಕ್ತರಾದ ಜ್ಞಾನಿಗಳು , ಪೇಳುವುದು = ಹೇಳುವದನ್ನು , ನಾ = ನಾನು , ಕೇಳಿ = ಕೇಳಿ ತಿಳಿದು , ಭಕುತ ವತ್ಸಲನೆ = ಭಕ್ತರಲ್ಲಿ ಕೃಪೆಯುಳ್ಳ ಹೇ ಕೃಷ್ಣ! ಮೊರೆಹೊಕ್ಕೆ = (ನಿನ್ನನ್ನು) ಶರಣು ಹೊಂದಿರುವೆನು , ದಯವಾಗೋ = ಕೃಪೆಮಾಡಿ ಉದ್ಧರಿಸು.
ವಿಶೇಷಾಂಶ : ' ಶುಕನಯ್ಯ ನೀನೇ ' ಎಂಬ ಅನ್ವಯಕ್ರಮದಿಂದ ಶ್ರೀಕೃಷ್ಣನು ಶುಕತಾತರಾದ ವೇದವ್ಯಾಸರಿಂದ ಅಭಿನ್ನನೆಂಬರ್ಥವೂ ಸೂಚಿತವಾಗುತ್ತದೆ. ' ವೇದಾಂತಕೃದ್ವೇವವಿದೇವ ಚಾಹಂ ' (ಗೀತಾ) ಎಂದು , ನಾನೇ ವೇದಾಂತ (ಬ್ರಹ್ಮಸೂತ್ರಗಳನ್ನು) ನಿರ್ಮಿಸಿದವನೂ , (ಅಪೌರುಷೇಯಗಳಾದ) ವೇದಗಳನ್ನು ತಿಳಿದವನೂ ನಾನೇ ಎಂಬುದಾಗಿ ಶ್ರೀಕೃಷ್ಣನೇ ಹೇಳಿಕೊಂಡಿರುವನು. ಅಲ್ಲದೆ ' ತೇಷಾಮಹಂ ಸಮುದ್ಧರ್ತಾ ಮೃತ್ಯುಸಂಸಾರಸಾಗರಾತ್ ' - (ಗೀತಾ) - ನನ್ನಲ್ಲಿ ಭಕ್ತಿಪೂರ್ವಕ ಶರಣು ಬಂದವರನ್ನು ಸಂಸಾರಸಮುದ್ರದಿಂದ ದಾಟಿಸುವವನು ನಾನೇ ಎಂದು ಹೇಳಿರುವನು.
ಎನ್ನ ಪೋಲುವ ಪತಿತರಿನ್ನಿಲ್ಲ ಲೋಕದೊಳು ಪತಿತಪಾ -
ವನ ನಿನಗೆ ಸರಿಯಿಲ್ಲ । ಸರಿಯಿಲ್ಲ ಲೋಕದೊಳು
ಅನ್ಯಭಯ ಎನಗೆ ಮೊದಲಿಲ್ಲ ॥ 34 ॥ ॥ 170 ॥
ಅರ್ಥ : ಲೋಕದೊಳು = ಜಗತ್ತಿನಲ್ಲಿ , ಎನ್ನ = ನನ್ನನ್ನು , ಪೋಲುವ = ಹೋಲುವ (ಸದೃಶರಾದ) , ಪತಿತರು = ಭ್ರಷ್ಟರು , ಇನ್ನಿಲ್ಲ = ಬೇರೆ ಯಾರೂ ಇಲ್ಲ , ಪತಿತಪಾವನ = ದೋಷಿಗಳನ್ನು ಪವಿತ್ರರನ್ನಾಗಿ ಮಾಡುವ , ನಿನಗೆ ಸರಿಯಿಲ್ಲ = ನಿನ್ನ ಸಮರು ಯಾರೂ ಇಲ್ಲ , (ಹೀಗೆ ತಿಳಿದ) ಎನಗೆ = ನನಗೆ , ಲೋಕದೊಳು = ಜಗತ್ತಿನಲ್ಲಿ , ಅನ್ಯಭಯ = ಯಾವ ಭಯಕ್ಕೂ , ಮೊದಲಿಲ್ಲ = ಕಾರಣವಿಲ್ಲ ( ಮೊದಲು - ಮೂಲಕಾರಣ).
ವಿಶೇಷಾಂಶ : (1) ನಾನೇನೋ ಪತಿತನು ; ನೀನು ಪತಿತೋದ್ಧಾರನೆಂಬ ದೃಢವಿಶ್ವಾಸವಿರಲು , ಪತಿತನೆಂಬ ಕಾರಣದಿಂದ ನನಗೆ ಭಯವೇಕೆ ? ಪತಿತನೆಂದರೆ ಸಾಧನಮಾರ್ಗದಿಂದ ಚ್ಯುತನು - ಯೋಗಭ್ರಷ್ಟ , ಅದಕ್ಕಿಂತ ಅಧಿಕವಾದ ಭಯವೂ ಸಜ್ಜನರಿಗೆ ಇಲ್ಲವೇ ಇಲ್ಲ.
(2) ಪತಿತಪಾವನ : ಸಂಸಾರವೆಂಬ ಕೊಚ್ಚೆಗುಂಡಿಯಲ್ಲಿ ಬಿದ್ದ ಜೀವನನ್ನು , ಪ್ರಾಕೃತಬಂಧವೆಂಬ ಮಲ(ಹೊಲಸು)ವನ್ನು ತೊಳೆದು ಶುದ್ಧಗೊಳಿಸಿ , ಸ್ವಸ್ವರೂಪ ಸ್ಥಿತಿಯನ್ನು ಹೊಂದಿಸುವವನು.
ಅಕ್ಕಸಾಲಿಗನು ಹೇಗೆ ಬಂಗಾರವನ್ನು ಅಗ್ನಿಯಲ್ಲಿ ಹಾಕಿ ದೋಷಗಳನ್ನು ತೆಗೆದು ಶುದ್ಧಗೊಳಿಸುವನೋ ಮತ್ತು ಇಚ್ಛಾನುಸಾರವಾದ ಆಭರಣರೂಪವನ್ನು ಹೊಂದಿಸುವನೋ ಹಾಗೆಯೇ ಭಗವಾನ್ ವಿಷ್ಣುವು , ಬಂಗಾರದಂತೆ ಶುದ್ಧಸ್ವರೂಪನಾದ ಜೀವನ ಅವಿದ್ಯಾಕಾಮಕರ್ಮಾದಿ ಮಲವನ್ನು , ತನ್ನ ಅನುಗ್ರಹವೆಂಬ ಅಗ್ನಿಯಿಂದ ಹೋಗಲಾಡಿಸಿ , ತನ್ನ ಇಚ್ಛೆಯಿಂದಲೇ ಅವರವರ ಯೋಗ್ಯಸ್ವರೂಪಗಳುಳ್ಳ ಜೀವರನ್ನು ಕ್ರಮವಾಗಿ ಅವರವರ ಸ್ವರೂಪಗಳನ್ನೇ ಹೊಂದಿಸುತ್ತಾನೆಂದು ಪತಿತರನ್ನು ಉದ್ಧರಿಸುವ ಪ್ರಕಾರವನ್ನು ನಿರೂಪಿಸುತ್ತವೆ.
ನೀ ನುಡಿದು ನಡೆದಂತೆ ನಾ ನುಡಿದು ನಡೆವೆನೋ
ಜ್ಞಾನಿಗಳ ಅರಸ ಗುಣಪೂರ್ಣ । ಗುಣಪೂರ್ಣ ನೀನೆನ್ನ
ಹೀನತೆಯ ಮಾಡಿ ಬಿಡುವೋದೇ ॥ 35 ॥ ॥ 171 ॥
ಅರ್ಥ : ನೀ = ನೀನು , ನುಡಿದು ನಡೆದಂತೆ = ಹೇಳಿ ನಡೆದಂತೆ ( ಜೀವನಿಗೆ ಪೋಷಕವಾಗಿ ನೀನು ಮಾಡುವಂತೆ ) ನಾ = ನಾನು , ನುಡಿದು ನಡೆವೆನೋ = ನುಡಿದು ನಡೆಯುವೆನು ( ' ನಿನ್ನ ಆಜ್ಞೆ , ಪ್ರಭೋ ' ಎಂದು ಮನಸಾ ನುಡಿದು ನೀನು ಮಾಡಿಸಿದಂತೆ ಮಾಡುವೆನು ) ಅಥವಾ ( ನನ್ನ ವಾಙ್ಮನೋವ್ಯಾಪಾರಗಳು ಸ್ವತಂತ್ರಕರ್ತನಾದ ನಿನ್ನವುಗಳೇ . ನನ್ನವೆಂಬುವು ಎಲ್ಲಿದ್ದಾವು ? ) , ಜ್ಞಾನಿಗಳ = ಬ್ರಹ್ಮಾದಿಗಳ , ಅರಸ = ಆಳುವ ಪ್ರಭುವೂ , ಗುಣಪೂರ್ಣ = ಸಕಲ ಕಲ್ಯಾಣಗುಣಪೂರ್ಣನೂ ಆದ , ನೀ = ನೀನು , ಎನ್ನ = ನನ್ನನ್ನು , ಹೀನತೆಯ ಮಾಡಿ = ಹೀನನ್ನಾಗಿಯೇ ಇಟ್ಟು ( ಸ್ವಯೋಗ್ಯಗುಣಗಳನ್ನು ಆವಿಷ್ಕರಿಸದೆ ಇದ್ದಂತೆಯೇ ) ಬಿಡುವೋದೆ = ಕೈಬಿಡುವುದೇ ? ( ಹಾಗೆ ಮಾಡದಿರೆಂದು ಪ್ರಾರ್ಥನೆ ) .
ವಿಶೇಷಾಂಶ : ನನ್ನ ಸರ್ವ ಜ್ಞಾನಕ್ರಿಯಾದಿಗಳಿಗೆ ಕಾರಣನಾದ ನೀನೇ ಸ್ವಗತಿಯನ್ನು ಹೊಂದಲವಶ್ಯಕವಾದ ಸಾಧನೆಗಳನ್ನು ಮಾಡಿಸಬೇಕು.
ತತ್ರ ತತ್ರ ಸ್ಥಿತೋ ವಿಷ್ಣುಃ ತತ್ತಚ್ಛಕ್ತೀಃ ಪ್ರಬೋಧಯನ್ ।
ಏಕ ಏವ ಮಹಾಶಕ್ತಿಃ ಕುರುತೇ ಸರ್ವಮಂಜಸಾ ॥
- ಎಂಬ ಶ್ರುತಿಯು , ಸರ್ವತ್ರ ಸ್ಥಿತನಾದ ಶ್ರೀಹರಿಯು , ಅಲ್ಲಲ್ಲಿರುವ (ಚೇತನಾಚೇತನರಲ್ಲಿರುವ) ಶಕ್ತಿಗಳನ್ನು ಉದ್ಬೋಧಿಸಿ (ಮೇಲಕ್ಕೆ ತಂದು - ಪ್ರಕಟಗೊಳಿಸಿ) , ತಾನೇ ಎಲ್ಲರನ್ನೂ (ಅಂಜಸಾ) ಆಯಾ ವಸ್ತುಗಳ ಯೋಗ್ಯತಾನುಗುಣವಾಗಿ ಮಾಡುತ್ತಾನೆಂದು ಹೇಳುತ್ತದೆ.
ಮೂರು ಗುಣಗಳ ಮಾನಿ ಶ್ರೀರಮಾಭೂದುರ್ಗೆ
ನಾರೇರ ಮಾಡಿ ನಲಿದಾಡಿ । ನಲಿದಾಡಿ ಜೀವಿಗಳ
ದೂರತರ ಮಾಡಿ ನಗುತಿರ್ಪೆ ॥ 36 ॥ ॥ 172 ॥
ಅರ್ಥ : ಮೂರು ಗುಣಗಳ ಮಾನಿ = ಸತ್ತ್ವ , ರಜಸ್ಸು , ತಮಸ್ಸುಗಳೆಂಬ ಮೂರು ಗುಣಗಳ ಅಭಿಮಾನಿಯರನ್ನಾಗಿ , ಶ್ರೀರಮಾಭೂದುರ್ಗೆ ನಾರೇರ = ಶ್ರೀ , ಭೂ , ದುರ್ಗಾನಾಮಕ ಮೂರು ರೂಪಗಳುಳ್ಳ ನಿನ್ನ ಭಾರ್ಯಳಾದ ರಮಾದೇವಿಯನ್ನು , ಮಾಡಿ = ನೇಮಿಸಿ , ನಲಿದಾಡಿ = ಕ್ರೀಡಿಸುತ್ತಾ , ಜೀವಿಗಳ = ಜೀವರನ್ನು , ದೂರತರ ಮಾಡಿ = ಅವರ ಸ್ವರೂಪಸ್ಥಿತಿಯಿಂದ ದೂರದಲ್ಲಿಟ್ಟು , ( ಸಂಸಾರದಲ್ಲಿ ಬಂಧಿಸಿ ) , ನಗುತಿರ್ಪೆ = ಹರ್ಷಪಡುತ್ತಿರುವಿ ( ನಿತ್ಯಾನಂದಪೂರ್ಣನಾಗಿಯೇ ಇರುವಿ ) .
ವಿಶೇಷಾಂಶ : (1) ಗುಣಬಂಧಪ್ರಕಾರವನ್ನು 31ನೇ ಪದ್ಯದ ವಿವರಣೆಯಂತೆ ತಿಳಿಯಬೇಕು.
(2) ನಾರೇರ ಮಾಡಿ ಎಂಬುದರಿಂದ , ಸ್ತ್ರೀಯು ನಿತ್ಯವೂ ಪುರುಷಾಧೀನಳಾದ್ದರಿಂದ , ಬಂಧನಕಾರ್ಯದಲ್ಲಿ ಆಕೆಯು ಸ್ವತಂತ್ರಳಲ್ಲವೆಂಬುದನ್ನೂ , ಶ್ರೀಹರಿಯೇ ' ಬಂಧಕೋ ಭವಪಾಶೇನ ಮೋಚಕಶ್ಚ ಸ ಏವ ಹಿ ' ಎಂಬಂತೆ , ಮುಖ್ಯಬಂಧಕನೆಂಬುದನ್ನೂ ಸೂಚಿಸಲಾಗಿದೆ.
(3) ' ಮುಕ್ತಿರ್ಹಿತ್ವಾऽನ್ಯಥಾರೂಪಂ ಸ್ವರೂಪೇಣ ವ್ಯವಸ್ಥಿತಿಃ ' (ಭಾಗವತ) - ಎಂದರೆ ಸ್ವರೂಪದೇಹದಿಂದ ಭಿನ್ನಗಳಾದ ಲಿಂಗ , ಅನಿರುದ್ಧ , ಸ್ಥೂಲದೇಹಗಳೆಂಬ ಆವರಕದೇಹಗಳ ಸಂಬಂಧವನ್ನು ಆತ್ಯಂತಿಕವಾಗಿ ಕಳೆದುಕೊಂಡು , ಸ್ವರೂಪಮಾತ್ರದಿಂದ ನಿಲ್ಲುವುದೇ ಮುಕ್ತಿಯು. ಈ ಸ್ಥಿತಿಯಿಂದ ದೂರವಿರುವುದೆಂದರೆ ಸಂಸಾರದಲ್ಲಿ ಸುತ್ತುತ್ತ , ನಾಧಾವಿಧ ಯೋನಿಗಳನ್ನು ಹೊಂದುವುದೆಂದರ್ಥ .
ವಿಷಯದೊಳು ಮನವಿರಿಸಿ ವಿಷಯ ಮನದೊಳಗಿರಿಸಿ
ವಿಷಯೇಂದ್ರಿಯಗಳ ಅಭಿಮಾನಿ । ಅಭಿಮಾನಿ ದಿವಿಜರಿಗೆ
ವಿಷಯನಾಗದಲೆ ಇರುತಿರ್ಪೆ ॥ 37 ॥ ॥ 173 ॥
ಅರ್ಥ : ಮನವ = ಮನಸ್ಸನ್ನು , ವಿಷಯದೊಳು = (ಇಂದ್ರಿಯಗಳಿಂದ ಭೋಗ್ಯವಾದ ) ವಿಷಯಗಳಲ್ಲಿ , ಇರಿಸಿ = ಇಟ್ಟು (ಧಾವಿಸುತ್ತಿರುವಂತೆ ಮಾಡಿ) , ವಿಷಯ = ವಿಷಯಗಳನ್ನು , ಮನದೊಳಗಿರಿಸಿ = ಮನಸ್ಸಿನಲ್ಲಿಟ್ಟು (ಮನಸ್ಸನ್ನು ವಿಷಯಧ್ಯಾನದಲ್ಲೇ ಇರುವಂತೆ ಮಾಡಿ) , ವಿಷಯೇಂದ್ರಿಯಗಳ = ವಿಷಯ ಮತ್ತು ಇಂದ್ರಿಯಗಳ , ಅಭಿಮಾನಿ ದಿವಿಜರಿಗೆ = ಅಭಿಮಾನಿಗಳಾದ ದೇವತೆಗಳಿಗೆ ಸಹ , ವಿಷಯನಾಗದಲೆ = (ಸಾಕಲ್ಯೇನ) ಗೋಚರಿಸದೆ , ಇರುತಿರ್ಪೆ = ಇರುವಿ (ಸರ್ವತ್ರ ಇದ್ದು ವ್ಯಾಪಾರ ಮಾಡುತ್ತಿರುವಿ ).
ವಿಶೇಷಾಂಶ : (1) ಮನಸ್ಸು ವಿಷಯಗಳತ್ತ ಧಾವಿಸುವುದು ಅದರ ಸ್ವಭಾವ. ಮನಸ್ಸಿನ ಈ ಸ್ವಭಾವವೂ ಶ್ರೀಹರಿಯ ಅಧೀನ. ವಿಷಯಾಸಕ್ತಿಯು ಸಂಸ್ಕಾರರೂಪದಿಂದ ಮನಸ್ಸಿನಲ್ಲಿದ್ದು ವಿಷಯ ಧ್ಯಾನಕ್ಕೆ ಕಾರಣವಾಗುವುದು. ವಿಷಯಧ್ಯಾನದಿಂದ ಅವುಗಳ ಸಂಗ , ಸಂಗದಿಂದ ಭೋಗೇಚ್ಛೆ , ಅದರಿಂದ ಪ್ರಬಲವಾದ ಕಾಮ , ಕಾಮದಿಂದ (ಪೂರ್ಣವಾಗದಿದ್ದರೆ) ಕ್ರೋಧ , ಕ್ರೋಧದಿಂದ ಅವುಗಳನ್ನು ಭೋಗಿಸುವುದೇ ಪುರುಷಾರ್ಥವೆಂಬ ಸಂಮೋಹ , ಅದರಿಂದ ಶಾಸ್ತ್ರಾರ್ಥಗಳ ವಿಸ್ಮರಣೆ , ಅದರಿಂದ ವಿವೇಕಶೂನ್ಯತೆ , ಅದರಿಂದ ವಿನಾಶಗಳೆಂಬ ಅನರ್ಥ ಪರಂಪರೆಗಳುಂಟಾಗುವುವೆಂದು ' ಧ್ಯಾಯತೋ ವಿಷಯಾನ್ ಪುಂಸಃ........" ಇತ್ಯಾದಿ ಗೀತಾವಾಕ್ಯಗಳು ಸಾರುತ್ತವೆ.
(2) ತತ್ತ್ವಾಭಿಮಾನಿ ದೇವತೆಗಳು ಸಹ ಪೂರ್ಣವಾಗಿ ಗ್ರಹಿಸಲಾಗದ ಮಹಾಮಹಿಮೋಪೇತನಾದ ಶ್ರೀಹರಿಯು , ಅವರ ಅಂತರ್ಯಾಮಿಯಾಗಿದ್ದು , ಅವರಿಂದ ಇಂದ್ರಿಯ ವ್ಯಾಪಾರಗಳನ್ನು ಮಾಡಿಸುತ್ತಾನೆ. ತತ್ತ್ವಾಭಿಮಾನಿಗಳು ಇಂದ್ರಿಯಪ್ರೇರಕ ತಮ್ಮ ವ್ಯಾಪಾರವು ಭಗವಂತನಿಂದ ಆಗುವುದೆಂಬುದನ್ನು ತಿಳಿಯರೆಂದಲ್ಲ ; ಅವರು ಮಹಾಜ್ಞಾನಿಗಳು . ಅಂಥವರಿಂದ ಸಹ ಅಗಮ್ಯವಾದ ಮಹಿಮೆಯುಳ್ಳವನು - ಶ್ರೀಹರಿಯು.
ಲೋಕನಾಯಕನಾಗಿ ಲೋಕದೊಳು ನೀನಿದ್ದು
ಲೋಕಗಳ ಸೃಜಿಸಿ ಸಲಹುವಿ । ಸಲಹಿ ಸಂಹರಿಸುವ
ಲೋಕೇಶ ನಿನಗೆ ಎಣೆಗಾಣೆ ॥ 38 ॥ ॥ 174 ॥
ಅರ್ಥ : ನೀನು ಲೋಕನಾಯಕನಾಗಿ = ಜಗದೊಡೆಯನಾಗಿದ್ದು , ಲೋಕದೊಳು = ಜಗತ್ತಿನಲ್ಲಿ , ಇದ್ದು = ಅಂತರ್ಯಾಮಿಯಾಗಿದ್ದು , ಲೋಕಗಳ = ಜಗತ್ತುಗಳನ್ನು (ಪ್ರವಾಹತಃ ಒಂದಾದಮೇಲೊಂದು ಅಥವಾ ಅನೇಕ ಲೋಕಗಳಿಂದ ಯುಕ್ತವಾದ ಜಗತ್ತನ್ನು - ಬ್ರಹ್ಮಾಂಡವನ್ನು ) , ಸೃಜಿಸಿ = ಸೃಷ್ಟಿ ಮಾಡಿ , ಸಲಹುವಿ = ರಕ್ಷಿಸುವಿ . ಸಲಹಿ ಸಂಹರಿಸುವ = ನೀನು ಸಲಹಿದ ಜಗತ್ತನ್ನು ನೀನೇ ನಾಶಮಾಡುವ , ನಿನಗೆ , ಲೋಕೇಶ = ಹೇ ಜಗದೀಶ ! ಎಣೆಗಾಣೆ = ಸರಿಗಾಣೆ (ಸಮನನ್ನು ಕಾಣೆ , ಸಮನೇ ಇಲ್ಲದಿರಲು ಉತ್ತಮನು ಎಲ್ಲಿ ಬರಬೇಕು ! ).
ವಿಶೇಷಾಂಶ : ' ತತ್ಸೃಷ್ಟ್ವಾ ತದೇವಾನುಪ್ರಾವಿಶತ್ ' ಇತ್ಯಾದಿ ಶ್ರುತಿಗಳೂ , ತದರ್ಥಪ್ರತಿಪಾದಕ ಭಾಗವತಾದಿ ಗ್ರಂಥಗಳೂ , ಮಹಾಪ್ರಳಯದಲ್ಲಿ ತನ್ನುದರದಲ್ಲಿದ್ದ ವಿಶ್ವವನ್ನು , ಸೃಷ್ಟಿಕಾಲವು ಪ್ರಾಪ್ತವಾಗಲು , ಸೂಕ್ಷ್ಮರೂಪದಿಂದ ಸೃಷ್ಟಿಮಾಡಿ , ಆ ಸೂಕ್ಷ್ಮತತ್ತ್ವಗಳು ಮತ್ತು ತತ್ತ್ವಾಭಿಮಾನಿಗಳೊಂದಿಗೆ ಪ್ರವೇಶಿಸಿ , ಸ್ಥೂಲರೂಪದಿಂದ ಪುನಃ ಅವುಗಳನ್ನು ಸೃಷ್ಟಿಸಿ , ಅವುಗಳನ್ನೂ ಪ್ರವೇಶಿಸಿದನೆಂದು ಹೇಳುತ್ತವೆ. ತಾನೇ ಸೃಷ್ಟಿ ಮಾಡಿ ರಕ್ಷಿಸಿದುದನ್ನು ತಾನೇ ನಾಶಪಡಿಸಿ , ನಿರ್ವಿಕಾರನಾಗಿ ಆನಂದಿಸುವ ಅದ್ಭುತ ಮಹಿಮೆಯು ಅನ್ಯರಾರಿಗೂ ಎಲ್ಲಿಯೂ ಯಾವ ಕಾಲದಲ್ಲಿಯೂ ಇಲ್ಲ.
ಜಗದುದರ ನೀನಾಗಿ ಜಗದೊಳಗೆ ನೀನಿಪ್ಪೆ
ಜಗದಿ ಜೀವರನು ಸೃಜಿಸು - ವಿ । ಸೃಜಿಸಿ ಜೀವರೊಳಿದ್ದು
ಜಗದನ್ನನೆಂದು ಕರೆಸು - ವಿ ॥ 39 ॥ ॥ 175 ॥
ಅರ್ಥ : ಜಗದುದರ = ಜಗತ್ತನ್ನು ಹೊಟ್ಟೆಯಲ್ಲಿಟ್ಟುಕೊಂಡು , ಸತ್ತಾಪ್ರದನಾಗಿ , ಅವರೊಳಗೂ ಇರುವವನು , ನೀನಾಗಿ = ನೀನೇ ಆಗಿದ್ದು , ಜಗದೊಳಗೆ = ನೀನೇ ಸೃಷ್ಠಿಮಾಡಿದ (ಸೂಕ್ಷ್ಮಸ್ಥೂಲ) ಜಗತ್ತಿನೊಳಗೆ , ನೀನಿಪ್ಪೆ = (ರೂಪಾಂತರಗಳಿಂದ) ನೀನು ಪ್ರವಿಷ್ಟನಾಗಿರುವಿ (ಅಂತರ್ಯಾಮಿಯಾಗಿದ್ದು ಸರ್ವಪ್ರಕಾರದಿಂದ ನಿಯಮನ ಮಾಡುವಿ ) ; ಜಗದಿ = ಜಗತ್ತಿನಲ್ಲಿ , ಜೀವರನು = ಜೀವರನ್ನು , ಸೃಜಿಸುವಿ = (ದೇಹಸಂಬಂಧವನ್ನಿತ್ತು ) ಹುಟ್ಟಿಸುವಿ ; ಸೃಜಿಸಿ = ಹಾಗೆ ಹುಟ್ಟಿಸಿ , ಜೀವರೊಳಿದ್ದು = ಅನ್ಯ ಜೀವರಲ್ಲಿದ್ದು , ಜಗದನ್ನನೆಂದು = ಜೀವರಿಗೆ ಅನ್ನನೆಂದು , ಕರೆಸುವಿ = ಕರೆಯಲ್ಪಡುವಿ (ಜಗತ್ತಿಗೆ ಅನ್ನನೂ ಆಗಿರುವಿ - ಪೋಷಕನೂ ಆಗಿರುವಿ) ; ಮತ್ತು ಜೀವರೊಳಿದ್ದು = ಯಮ ಮೊದಲಾದವರಲ್ಲಿದ್ದು (ಜಗದ್ಭಕ್ಷಕನಾಗಿ) , ಜಗದನ್ನನೆಂದು = ಜಗತ್ತೇ ಅನ್ನವಾಗುಳ್ಳವನೆಂದು , ಕರೆಸುವಿ = ಹೇಳಲ್ಪಡುವಿ .
ವಿಶೇಷಾಂಶ : ' ಜೀವೋ ಜೀವಸ್ಯ ಜೀವನಂ ' ಇತ್ಯಾದಿ ಶ್ರುತಿಗಳು ಶ್ರೀಹರಿಯು , ಭೋಕ್ತೃ ಭೋಜ್ಯಗಳೊಳಗಿದ್ದು , ತಾನೇ ಭೋಕ್ತನೂ , ಭೋಜ್ಯನೂ ಆಗಿರುವನೆಂದೂ , ಸರ್ವಚೇಷ್ಟಕನೆಂದೂ ಹೇಳುತ್ತವೆ. ಅನ್ನದಂತೆ ಸರ್ವರಿಗೆ ಆಶ್ರಯನೂ ಆಗಿರುವನು ; ಪ್ರಾಣಿಗಳು ತಿನ್ನುವ ಆಹಾರದಲ್ಲಿ ಅನ್ನನಾಮಕನಾಗಿ ತಾನೇ ಇರುವನು. ಪ್ರಳಯಕಾಲದಲ್ಲಿ ಸರ್ವ ಜಗತ್ತನ್ನು ತನ್ನ ಜಠರದಲ್ಲಿಟ್ಟುಕೊಂಡು , ಸ್ವಬುದ್ಧಿಸ್ಥ ಅನಂತ ವೇದಜ್ಞಾನವನ್ನು , ಶಿಷ್ಯಾಭಾವದಿಂದ ತನ್ನಲ್ಲಿ ನಿಗೂಢಗೊಳಿಸಿಕೊಂಡು , ಲಕ್ಷ್ಮೀದೇವಿಯ ಆನಂದಾಭಿವ್ಯಕ್ತಿಗಾಗಿ ಆಕೆಯನ್ನು ಆಲಂಗಿಸಿಕೊಂಡು , ಸ್ವರಮಣನಾದ ಶ್ರೀಹರಿಯು ವಿರಾಜಮಾನನಾಗಿದ್ದನೆಂದೂ , ಸೃಷ್ಟಿಗಾಗಿ ಸಂಕಲ್ಪಿಸಿದಾಗ , ಉದರಸ್ಥ ಭಕ್ತಜನರ (ಸುಜೀವಿಗಳ) ಹಿತಕ್ಕಾಗಿ , ಅವರನ್ನು ಈಕ್ಷಿಸಿ , ಜಗತ್ತನ್ನು ಸೃಷ್ಟಿಸಲು ಉದ್ಯುಕ್ತನಾದನೆಂದೂ , ಮಹಾಭಾರತ ತಾತ್ಪರ್ಯ ನಿರ್ಣಯದಲ್ಲಿ ನಿರೂಪಿತವಾಗಿದೆ.
ಏಸು ಜನ್ಮದ ಪುಣ್ಯ ತಾ ಸಮನಿಸಿತೊ ಎನಗೆ
ವಾಸುಕಿಶಯನ ಜನರೆಲ್ಲ । ಜನರೆಲ್ಲ ವೈಕುಂಠ -
ದಾಸನೆಂದೆನ್ನ ತುತಿಸೋರು ॥ 40 ॥ ॥ 176 ॥
ಅರ್ಥ : ಏಸುಜನ್ಮದ = ಎಷ್ಟು ಜನ್ಮಗಳ , ಪುಣ್ಯ = ಪುಣ್ಯವು , ತಾ = ತಾನು , ಎನಗೆ = ನನಗೆ , ಸಮನಿಸಿತೊ = ಒದಗಿ ಫಲವಿತ್ತಿದೆಯೋ , ವಾಸುಕಿಶಯನ = ಹೇ ಶೇಷಶಯನ ! ಜನರೆಲ್ಲ = ಎಲ್ಲ ಜನರು , ಎನ್ನ = ನನ್ನನ್ನು , ವೈಕುಂಠದಾಸನೆಂದು = ವೈಕುಂಠ(ಹರಿ)ದಾಸನೆಂದು , ತುತಿಸೋರು = ಸ್ತುತಿಸುತ್ತಿರುವರು.
ವಿಶೇಷಾಂಶ : ಪರಮಾತ್ಮನ ಅನುಗ್ರಹವಿಶೇಷದಿಂದಲೇ ಲೋಕದಲ್ಲಿ ಯಾರಿಗಾದರೂ ಕೀರ್ತಿಗೌರವಗಳು ಲಭಿಸುವುವು - ಪುಣ್ಯಮಾತ್ರವು ಕಾರಣವಲ್ಲ . ಈ ವಿಧ ಅನುಗ್ರಹವನ್ನು ಶ್ರೀಹರಿಯು ತಮ್ಮ ಮೇಲೆ ಮಾಡಿರುವನೆಂಬುದನ್ನು ' ದಾಸ ' ಎಂಬ ಪದದಿಂದ ಸೂಚಿಸಿರುವರು. ತನ್ನ ದಾಸನೆಂದು ಅಂಗೀಕರಿಸಿ , ಅನ್ಯರಲ್ಲಿ ನಿಂತು ತಾನೇ ಹಾಗೆಂದು ಹೊಗಳುವನು. ಡಾಂಭಿಕರಿಗೆ ದೊರೆಯಬಹುದಾದ ಕೀರ್ತಿಗೌರವಗಳು ಚಿರಸ್ಥಾಯಿಗಳೂ , ಹಾರ್ದಿಕವೂ ಆಗಿರುವುದಿಲ್ಲವೆಂಬ ವಿಶೇಷವನ್ನು ಗಮನಿಸಬಹುದು.
ಮಣಿಕುಂದಣಗಳು ಕಂಕಣದಿ ಶೋಭಿಸುವಂತೆ
ತೃಣದಿ ನಿನ್ನಖಿಳ ಶ್ರೀದೇವಿ । ಶ್ರೀದೇವಿಸಹಿತ ನಿ -
ರ್ಗುಣನು ಶೋಭಿಸುವಿ ಪ್ರತಿದಿನ ॥ 41 ॥ ॥ 177 ॥
ಅರ್ಥ : ಮಣಿಕುಂದಣಗಳು = ರತ್ನ ಮತ್ತು ಕುಂದಣಗಳು , ಕಂಕಣದಿ = ಕೈಬಳೆಯಲ್ಲಿ , ಶೋಭಿಸುವಂತೆ = ವಿರಾಜಿಸುವಂತೆ (ಹೊಳೆಯುವಂತೆ - ಅಂದವಾಗಿ ಎದ್ದು ತೋರುವಂತೆ) , ನಿನ್ನಖಿಳ ಶ್ರೀದೇವಿಸಹಿತ = ನಿನ್ನ ಅನುಬಂಧಿಯಾದ (ನಿತ್ಯಸಹಚಾರಿಣಿಯಾದ) ಲಕ್ಷ್ಮಿಯೊಡನೆ , ನಿರ್ಗುಣನು = ಪ್ರಾಕೃತಗುಣಸಂಬಂಧವಿಲ್ಲದ ಅಥವಾ ನಿರ್ಣೀತಕಲ್ಯಾಣಗುಣಸ್ವರೂಪನಾದ ನೀನು , ತೃಣದಿ = ಅತಿ ತುಚ್ಛವಾದ ತೃಣಪ್ರಾಯವಾದ ಜಗತ್ತಿನಲ್ಲಿ ಅಥವಾ ಒಂದು ಹುಲ್ಲುಕಡ್ಡಿಯಲ್ಲಿ ಸಹ , ಪ್ರತಿದಿನ = ಪ್ರತಿಯೊಂದು ಸೃಷ್ಟಿಯಲ್ಲಿಯೂ , ಶೋಭಿಸುವಿ = (ವ್ಯಾಪ್ತನಾಗಿ) ಮೆರೆಯುವಿ (ವಿರಾಜಿಸುವಿ).
ವಿಶೇಷಾಂಶ : (1) ಖಿಲ(ಳ) = ಅನುಬಂಧಿ , ಅನುಸರಿಸಿ ಕಾರ್ಯವೆಸಗುವ ಎಂದರ್ಥ . ಶ್ರೀಹರಿಯಂತೆ ದೇಶತಃ ವ್ಯಾಪ್ತಳಾದ ರಮಾದೇವಿಯು ನಿತ್ಯಾವಿಯೋಗಿನಿಯಾಗಿ , ಸರ್ವತ್ರ ಆತನೊಂದಿಗೆ ಇರುವಳು. ' ತತ್ಸೃಷ್ಟ್ವಾ ತದೇವಾನುಪ್ರಾವಿಶತ್ ' ಎಂಬಲ್ಲಿ ಸಹ ರಮಾಸಮೇತನಾಗಿ ಶ್ರೀಹರಿಯು ಪ್ರವೇಶಿಸಿದನೆಂದೇ ಅಥವಾ ನಿನ್ನಖಿಳಶ್ರೀ - ನಿನ್ನ ಸಮಸ್ತಗುಣ ಸಂಪತ್ತು , ದೇವಿಸಹಿತ - ರಮಾಸಹಿತವಾಗಿದ್ದು ನಿರ್ಗುಣನಾದ ನೀನು ಶೋಭಿಸುವಿ , ಎಂಬರ್ಥವನ್ನೂ ತಿಳಿಯಬಹುದು. ತೃಣಾದಿಗಳಲ್ಲಿ ಸಹ ರಮಾಸಹಿತನಾದ ಶ್ರೀಹರಿಯು , ಪೂರ್ಣನಾಗಿಯೇ ಇರುವನು - ಬ್ರಹ್ಮಾದಿಗಳಲ್ಲಿ ಮಾತ್ರವಲ್ಲ.
(2) ಸೃಷ್ಟಿಕಾಲವು ದಿನ , ಪ್ರಳಯಕಾಲವು ರಾತ್ರಿ . ' ಪ್ರಭವಂತ್ಯಹರಾಗಮೇ । ರಾತ್ರ್ಯಾಗಮೇ ಪ್ರಲೀಯಂತೆ...' (ಗೀತಾ).
ಈತನ ಪದಾಂಬುಜ ವಿಧಾತೃ ಮೊದಲಾದ ಸುರ -
ವ್ರಾತ ಪೂಜಿಪುದು ಪ್ರತಿದಿನ । ಪ್ರತಿದಿನದಿ ಶ್ರೀಜಗ -
ನ್ನಾಥವಿಠ್ಠಲನ ನೆನೆ ಕಂಡ್ಯ ॥ 42 ॥ ॥ 178 ॥
ವಿವರಣೆ : ಈತನ = ಪೂರ್ವೋಕ್ತ ಮಹಿಮೋಪೇತನಾದ ಶ್ರೀಹರಿಯ , ಪದಾಂಬುಜ = ಪಾದಕಮಲಗಳನ್ನು , ವಿಧಾತೃ ಮೊದಲಾದ ಸುರವ್ರಾತ = ಬ್ರಹ್ಮಾದಿ ದೇವಸಮೂಹವು , ಪೂಜಿಪುದು ಪ್ರತಿದಿನ = ನಿತ್ಯವೂ ಪೂಜಿಸುತ್ತಿರುವುದು. ಶ್ರೀಜಗನ್ನಾಥವಿಟ್ಠಲನ = ಜಗದೊಡೆಯನಾದ ಶ್ರೀವಿಟ್ಠಲನನ್ನು , ಪ್ರತಿದಿನದಿ = ನಿತ್ಯವೂ ತಪ್ಪದೆ , ನೆನೆ ಕಂಡ್ಯ = ಚಿಂತಿಸುತ್ತಿರು ತಿಳಿಯಿತೇ ( ಭಕ್ತವರ್ಗವನ್ನು ಅಥವಾ ತಮ್ಮ ಮನಸ್ಸನ್ನು ಸಂಬೋಧಿಸಿ ನೀಡುತ್ತಿರುವ ಎಚ್ಚರಿಕೆಯಿದು ).
ವ್ಯಾಖ್ಯಾನ :
ಕೀರ್ತಿಶೇಷ ಮಾಧ್ವಭೂಷಣ ಶ್ರೀ ಬಿ. ಭೀಮರಾವ್ , ದಾವಣಗೆರೆ.
***********
